بخشی از مقاله
چکیده
با افزایش جمعیت و به طبع آن افزایش نیاز جامعه به محصولات کشاورزي و در امتداد آن ارتقاء رفاه زندگی، پیشرفت صنعت و معدن باعث شده است که نیاز به آب، این عنصر حیاتبخش، و مدیریت صحیح آن اولویت یابد. مدیریت منابع آب و خاك یک امر بسیار مهم در کشورهاي در حال توسعه نظیر ایران میباشد. در کشورهاي در حال توسعه به علت عدم توجه به زیرساختهاي اجتماعی و عطش بسیار شدید براي ساخت و ساز و پیشی گرفتن از کشورهاي همتراز، فشار زیادي به پیکرهي منابع آبی وارد میشود. عدم برنامهریزي صحیح و نداشتن ارزیابیهاي منطقی محیطزیستی باعث یک تنش جدي بین کنشگران اصلی آب یعنی دولت - عامل ساخت و ساز و توسعه - و گروداران - 1استفادهکنندگان از منابع - شده است. ایجاد ارتباط بین این کنشگران مهم در مقولهاي به نام حکمرانی خوب2میسر است. در این مقاله سعی می شود یک ارتباط منطقی بین حکمرانی خوب با توسعه پایدار و امنیت ملی ارائه گردد.
کلید واژهها : حکمرانی خوب، امنیت ملی، توسعه پایدار، مدیریت منابع آب، ایران
-1 مقدمه
ارزش آب شیرین از منابع فسیلی بیشتر بوده، زیرا آب شیرین ماده ایست که از حیطه تولید انسان خارج است. همچنین آب به عنوان ماده اولیه براي تولید غذا و محصولات کشاورزي از درجه اهمیت بالایی برخوردار است. امروزه وجود مشکلات و تنشها در زمینه آب و خاك به وضوح قابل مشاهده است.کشور ما با بارندگی سالانه 250 میلیمتر که معادل یک سوم بارش جهانی است و با پراکندگی زمانی و مکانی بارشها، در کمربند خشک و نیمهخشک قرار گرفته است. بحران آب فقط ناشی از کمبود آب و قرارگیري در شرایط خشکی نیست و در 50 سال گذشته بدلیل فعالیتهاي انسانی مانند مصرف بیرویه، رشد جمعیت، افزایش شهرنشینی و ... شاهد بوجود آمدن بحران در حوضه آب بودهایم؛ همچنین شواهد و بحثهاي علمی نشان میدهند که بحران فعلی، بحران حکمرانی آب است. حکمرانی آب اشاره به طیف وسیعی از سیستمهاي سیاسی، اجتماعی، اقتصادي و اداري دارد که در هر منطقه موجب توسعه و مدیریت منابع آب و خاك و ارائه خدمات مرتبط با آن، در سطوح مختلف جامعه میگردد.
در واقع حکمرانی آب و خاك یکزیرمجموعه از بحث کلی حکمرانی جامعه است.[1] طبق تعریف مفهوم حکمرانی خوب دربردارنده 8 ویژگی است - شکل . - 1 پاسخگو باشد؛ عادل، منصف و فراگیر باشد؛ شفاف عمل کند؛ مسئول باشد؛ بتواند به راي اکثریت احترام بگذارد؛ توانمند و کارآمد باشد؛ تابع قانون بوده؛ و اهل مشارکت باشد.[2]آب به عنوان مولفه اصلی در سیستم پیچیده اجتماعی-اکولوژي، نیازمند مدیریت صحیح و خردمندانه میباشد. توسعه زیرساختهاي فیزیکی و نهادي در دو کرانه طیف مدیریت آب قرار میگیرند. مدیریت یکپارچه منابع آب - - IWRM3 در حالت ایدهآل به هر دو رویکرد نظر خواهد داشت، به ویژه به نسبتی که تأکید از توسعه سازهاي به نهادسازي تغییر میکند. البته باید توجه داشت که اهمیت نسبی هر رویکرد را شرایط اجتماعی، سیاسی، اقتصادي و زیستمحیطی تعیین خواهد کرد. شکل پایین - شکل - 2 مدل مفهومی روند عمومی تغییر مدیریت منابع آب را براي تطبیق با شرایط و مسائل جدید نشان میدهد.[3]
در گذشته مردمان ایران باستان با شناخت مناسب از اقلیم و بوم اینسرزمین حکمرانی سنتی آب و خاك را با توجه به اصول توسعه پایدار به خوبی انجام میدادند. وجود سیستمهاي حکمرانی در رودخانه زاینده رود و وجود قناتها در دل کویر، همچنین سیستم تخصیص آب معروف به آژین در منطقه هورامان کردستان ایران که هنوز هم مورد استفاده قرار میگیرد، گواه این مطلب است. ورود تکنولوژي و عبور از سنتگرایی به سمت مدرنیته باعث تغییر در سیستم حکمرانی آب و بروز تنشهایی در تخصیص آب در بالادست و پایین دست در سطوح محلی - انتقال آبهاي بین استانی - و بینالمللی - به دلیل یکسان نبودن مرزهايسیاسی با مرزهاي آبی بخصوص در حوزههاي مشترك در بین دو یا چند کشور - گردیده است. مقاله بر این باور است که رابطه مستقیمی بین حکمرانی خوب آب، و توسعه و امنیت ملی برقرار است. به هر مقدار که امنیت آب تامین شود به تناسب آن توسعه رونق گرفته و امنیت غذایی، شغلی، انسانی و نظامی ارتقاء میابد.
-2 تعاریف، مفاهیم و رویکرد روش شناختی
در این بخش ابتدا مروري بر حکمرانی سنتی آب در ایران داریم و سپس بر اساس مفاهیم مدیریت یکپارچه منابع آب - IWRM4 - و توسعه پایدار، با ارائه یک چارچوب روش شناختی مناسب به بررسی و تجزیه و تحلیل نقش حکمرانی خوب آب درتوسعه کشور و امنیت اجتماعی، سیاسی و اقتصادي میپردازیم.
حکمرانی سنتی آب در ایران
در گذشته، مردم ایرانباشناختصحیحاز اقلیمهايمتفاوتدرکشوربهگونهاياین موهبت الهی - آب - را قدر مینهادنند و مدیریت میکردند که هیچگونه فشاري بر پیکره آبی کشور وارد نمیشد و توسعه پایدار را نیز به نحوه شایستهاي انجام میدادند. اگر به متون تاریخیمردمکویر ایران نگاهی گذرا و اجمالی بیندازیم یک تفکر برخواسته از علم و دانش ایرانرامیبینیم، »قنات.«قناتکه به آنکاریز یاکهریز نیزمیگویند آبرا از دور دستها گاها تا80- 70 کیلومتر بر سر سفره ایرانیان و مردم سختکوش کویر قرار میداده است.[4] از 7- 6 دهه گذشته با ورود نظریهها و الگوهاي حکمرانی از کشورهاي دیگر که بهرهاي از علم و دانش و فرهنگ این مرزوبوم نبردهاند، شاهد بوجود آمدن بحرانهايشدیدآبیدرکشورمیباشیم. با ورود تکنولوژيحفرچاههاي عمیق و نیمه عمیق و عدم توجه به بیلان آبهاي
