بخشی از مقاله
چکیده
طوطینامهها از جمله داستانهایی هستند که به شیوه داستانی تودرتو همچون هزار و یک شب بیان شدهاند. در میان انبوه داستانهایی که به تقلید از داستان هزار و یک شب نوشته شده است، میتوان به بخشی از کتاب شاهنشاه نامه صبا اشاره کرد که با توجه به ساختار آن به نوعی جزء طوطینامهها به شمار میآید، این مقاله در نظر دارد با نگاهی گذرا به طوطینامه شاهنشاهنامه صبا، به مقایسه و تطبیق این داستان با هزار و یک شب بپردازد تا پس از مقابله، این تطبیق را به اجزا و بخشهای هر دو متن گسترش داده و وجوه اشتراک و افتراق هر دو داستان را به طور خلاصه بازکاوی نماید.
در تحلیل این اثر پاسخگوی این پرسش خواهیم بود که آیا طوطینامه در شاهنشاه نامه از انسجام روایی همچون قصههای شهرزاد برخوردار است و تا چه حد شباهت و همانندی میان این دو اثر وجود دارد؟ پاسخ به این پرسش از طریق مقایسه فیگورها، پیرنگ، گفتوگو ، بیان و لحن و شخصیتهای آنان بررس ی خواهد شد و زوایای تاریک تاثیر و تأثر این اثر از آثار داستانی پیشین نمایان خواهد شد.
مقدمه
شاهنشاه نامه اثری حماسی است که توسط فتحعلی خان صبا در قرن 13 هجری درباره جنگهای دوره اول ایران و روس به نگارش درآمده است. این اثر که شامل بخشهایی میشود که میتوان از منظر داستان تاریخی به آن نگریست. اگر کل این اثر را به ساختاری درختی تشبیه کنیم، میتوانیم جنگهای دوره اول ایران و روس را تنه اصلی درخت معرفی کرده و حوادث کوچک و فرعی را انبوهی از شاخ و برگ آن بدانیم.
یکی از این شاخ و برگها که نگارنده در طول کاوشهای خود به هنگام تصحیح نسخه خطی شاهنشاهنامه صبا، به آن برخورد کرد، از ساختمانی همانند داستانهای تودرتو و پیازی شکل قصههای هزار و یک شب برخوردار بود و طوطی نام سراینده این داستانها - همسر شاه - از جمله شخصیتهایی است که به شیوه شهرزاد قصهگو هر شب به بالین شاه میرود، و به نقل داستان میپردازد - که البته هر کدام از این داستانها سرگذشت پادشاهان پیشین و تاریخی بوده است - .
این بخش از حماسه با توجه به نام طوطی که برای آن انتخاب شده را میتوان طوطینامه نامید و بر این باوریم که به لحاظ ساختاری این داستان ترکیبی از قصههای هزار و یک شب و طوطینامههای نگاشته شده است و در تحلیل این آثار، این پرسش در ذهن به وجود میآید که آیا در این داستان همانند داستانهای هزار و یک شب و طوطینامهها از انسجام روایی برخورداراست یا خیر؟ پاسخ به این پرسش با بررسی اجمالی و نگاهی گذرا به طوطینامه و قصههای هزار و یک شب و مقایسه و تطبیق آنها با این اثر از منظر فیگورها، روایتها، ساختار گفتگو، بیان و لحن و عناصر داستانی آن بازکاوی خواهند شد و امید است فرضیه همانندی این دو اثر به اثبات برسد.
بینامتنی
نخستین کسانی که ادبیات تطبیقی را به مرحله عمل درآوردند، محققان فرهنگ عامه و قوم نگارانی بودند که تا حد زیادی تحت تأثیر »هربرت اسپنسر« به مطالعه خاستگاههای ادبیات و تنوع یافتن آن در صورتهای ادبی و شفاهی و ظهور آن در حماسهها و درامهای قدیم پرداختند
به تعبیرکریستوا »بینامتنی، گفتوگویی میان متون و فصول مشترک سطوح مربوط به آن است. هر متنی مجموعه معرق کاری شده نقل قولهاست. هر متنی صورت دگرگون شده متنی دیگر است« - ویلکی، . - 1384:4 هر اثر به صورت خودآگاه یا به طور ناخودآگاه تحت سیطره قدرت متون پیش از خود است و مناسبات بینامتنی همانند حلقههای رابط اجزاء و ادامه دهنده آثار پیشین با موضوعی مشترک و توسع بیشتر است که به صورت نظاممند مطرح میگردد.
با این مقدمات نظری آثار اغلب شاعران و نویسندگان در ساحت بینامتنی قرار میگیرد و هر اثر به طور عمد یا غیرعمد با آثاری که پیش از آن آفریده شدهاند و موضوع مشترکی با اثر دارند گفتوگو میکند. از این رو با پیوند نگرش تطبیقی و بینامتنی، جلوههای مشترک میان دو متن و عناصر عاریتی و تقلیدی در متن دوم - طوطینامه صبا - مشخص میشود تا نشان داده شود، چه مرتبه اثرپذیری و اثربخشی در آثار آن دو وجود دارد.
قصه و داستان
»بعضی از نویسندگان اصطلاحات قصه و داستان کوتاه را مترادف هم میدانند، اما اینطور نیست. قصه، روایت ساده و بدون طرح و نقشهای است که اتکای آن به طور عمده بر حوادث و توصیف است. نمونه این شکل کار در ادبیات ما فراوان است؛ چهل طوطی، مجموعهای از اینگونه است« - یونسی، . - 10 :1384 افسانهها جز خاصیت سرگرم کنندگی، جنبه پرورشی و تهذیبی نیز داشتهاند، از این جهت، از همان روزگاران کهن، بسیاری از اصول اخلاقی و حکمی را مادربزرگها در جامه افسانه به فرزندان خود القا میکردهاند و پیشوایان اندیشمند و مصلحان آگاه، حقیقت تلخ را در لایه و لعاب شیرین قصه و حکایت به گوش حکمرانان میرسانیدهاند.
هر داستانی آمیختهای از دو عنصر زیبایی و ساختار است. اما ارزش هر داستان در زیبایی نهفته در آن است؛ زیرا ساختار به خودی خود اگرچه عنصر مهمی است، زیبایی است که پیوند اثر را با دنیای هنر به وجود میآورد با. وجود این، ساختار درست داستان میتواند بر زیبایی آن بیفزاید. مهمترین عواملی که موجب زیبایی روایت میشود از این قرارند: عاطفی کردن زبان از راه به کارگیری پیرایههای زبانی مانند تشبیه، استعاره و غیره، خیالپردازیهای ناب، بدیع داستان
هزار و یک شب
هزار و یک شب مجموعهای از داستانهای عامیانه است. امروزه هر چه متن و دستنوشته از آن باقی مانده، همه عربی است اام ظاهراً این مجموعه داستان، قبل از دوره هخامنشیان در هندوستان به ظهور رسیده و بعدها به ایران آمده، به زبان پهلوی ترجمه و نام »هزار افسان« بر آن نهاده شده است. شهرزاد روایتکننده قصهها برای شهریار شاه ایران است. شهریار پادشاه ایران و شاه زمان وزیر او به خیانت همسر پادشاه پی می برند. همسر و معشوقه او به جرم خیانت کشته میشود. شهرباز یا شهریار تصمیم به انتقام میگیرد؛ بنابراین تا 3 سال هر شب باکرهای را تزویج کرده و صبح به قتل میرساند. وزیر که وظیفه یافتن دختران را دارد به جان میآید ولی کاری از دستش بر نمیآید تا وقتی که شهرزاد دختر وزیر قدم بجلو میگذارد و تصمیم به ازدواج با شاه را میگیرد و هر شب برای شاه قصه میگفته و بقیه داستان را برای شب بعد میگذاشته به مدت 3 سال این کار را ادامه میدهد و برای شاه سه پسر به دنیا میآورد. لازم است ذکر شود که اصل کتاب هندی است که ایرانیان آن را به زبان فارسی باستان ترجمه کردهاند.
شاهنشاهنامه و طوطینامه
شاهنشاه نامه کتابی حماسی و تاریخی منظوم بر توصیف حکومت زمان فتحعلیشاه قاجار و شرح جنگهای این دوره خصوصاً جنگهای ایران و روس است که تنها نسخه چاپ شده آن در بمبئی بوده و هیچ نسخه چاپی در ایران بجز نسخ خطی موزه اسناد ملی وجود ندارد. این کتاب منظومهای در بحر متقارب و به تقلید از شاهنامه فردوسی است که شرح سلطنت فتحعلیخان قاجار و رویدادهای جنگی روزگار آقا محمدخان قاجار و عباس میرزا با سپاهیان روس است، صحبت از بعضی از رزمهای آغا محمدخان و پیروزیاش بر خاندان زندیه و خصوصاً لطفعلیخان زند است و صبا در آن، چهل تن از شاهزادگان و فرزندان شاه را نام میبرد و گاهی هم صحبت از زنان شاه همچون طوطی و نوشآفرین را به میان میکشد. این کتاب را میتوان به چهار بخش تقسیم نمود که بخش اول آن بیان وقایع پنج سال اول حکومت فتحعلی خان قاجار و مدعیان تاج و تخت است.
