بخشی از مقاله
چکیده
بین روساختهاي زبانی یک اثر برجسته و تفکرات حاکم بر آن ارتباط تنگاتنگی وجود دارد و مسیر دستیابی به لایههاي باطنی و مضامین یک اثر با درك صحیح روساختها امکانپذیر است. خوانش متن از جمله مسائل مرتبط با روساخت زبان فارسی است که بسیاري از اهل زبان به خصوص دانشآموزان و دانشجویان در آن با مشکلاتی رو برو هستند. مقالهي حاضر گامیست در راستاي برطرفسازي مشکل مذکور و با تأکید بر اهمیت خوانش متن و لزوم آموختن متنخوانی صحیح، در محور اول توصیفی دقیق و همهجانبه از مقولهي خوانش ارائه میس دهد و در محور دوم تلاش دارد نتایج مثبت حاصل از خوانش اصولی را در جوانب متعدد برشمارد. نتیجه اینکه متنهاي متنوع ادبیات فارسی از سرمایههاي فرهنگی ما فارسیزبانان است که قرائت صحیح با عنایت به برخی مؤلفهها هم معبري مهم براي آشنایی با افکار صاحبان آثار است و هم فرصتی مقتضی جهت کسبمهارتهاي فردي به شمار میرود.
کلید واژه ها: خوانش متن، متون نظم و نثر، فارسی زبانان، آموزش زبان فارسی
مقدمه
ادبیات فارسی و متون شکوهمند آن با دارا بودن لایههاي معنایی گسترده و عمیق و زوایاي محتوایی جذاب صاحب روساخت هاي متنوع و هدفمند ي است که دسترسی به مقصود نهایی متون یاد شده بدون توجه دقیق به روساخت هاي آن امکان پذیر نیست. از جمله مواردي که ساختارهاي لفظی آثار را در بر می گیرد مبحث »خوانش« است. برخی دانشآموزان و دانشجویان در ارائهي قرائت صحیح و روان متنها با دشواريهایی روبرو هستند، تلفظ نادرست، کند بودن روند خوانش، یک دست نبودن روند آن از ابتدا تا انتها، بیگانگی با متون نظم و نثر قدیم و جدید ازجمله ي آنهاست، نبود توفیق کافی در قرائت صحیح عوارض دیگري را به همراه دارد به همین دلیل کتاب ارزشمند کلیله و دمنه مخاطب خود را به این نکته توصیه می کند » اول شرطی طالب این کتاب را حسن قرائت است که اگر در خواندن فرو ماند به تفهم معنی کی توان رسید؟ - «منشی، - 39:1371 قرآن کریم نیز پیامبر اکرم - ص - را براي کسب موفقیت در ارائه ي تعالیم به قرائت صحیح همراه با تدبر در قرآن دعوت می نماید: » اوزد علیه و رتل القرآن ترتیلا - «مزمل- - 4 به تلاوت قرآن با توجه کامل مشغول باش.
با توجه به مطالب یاد شده نوشتار حاضر کوشیده است خوانش اصولی متون زبان فارسی اعم از متون ادبی و غیر ادبی را یکی از مراحل مهم آموزش زبان فارسی نشان دهد و با توجه به چالش هاي بزرگی که اهل زبان با آن رو به رو هستند در دو محور ادامه می یابد. ابتدا با مطرح نمودن شاخصه هاي خوانش متن توصیفی دقیق از »خوانش« یا همان قرائت و خواندن متن ارائه می دهد و سپس تلاش دارد براي خوانش موفق گشایش و نتایج مثبتی بر شمارد و براین نکته تأکید می ورزد: »آگاه باشید، همانا زبان پارهاي از وجود انسان است اگر آمادگی نداشته باشد سخن نمیگوید و به هنگام آمادگی گفتار او را مهلت نمی دهد. - «نهج البلاغه: - 335 مقاله علاوه بر متون ادب فارسی، خوانش متون علمی زبان فارسی را نیز توصیه می کند و با ارائهي راهکارهایی به دانش آموزان و دانشجویان بر این نکته که ادبیات فارسی از سرمایههاي گرانقیمت فارسیزبانان است تأکید میورزد و دست یابی به پیام هاي محتوایی را در سایهي خوانش دقیق و صحیح ممکن میداند.
- 1 شاخصه هاي خوانش متن - 1 -1 نقش مؤثر صدا همراه با تأنی
- 1-1-1 آوا و چگونگی ظهور آن در خوانش: خوانش متن فرصتی جهت ظهور بهتر مهارت هاي فرد ارائه دهنده است که در چگونگی عرضه ي آن باید دقت کافی انجام گیرد تا مقصود نهایی حاصل شود. صدا و آوا از جمله مواردي است که باید در خوانش جایگاه برجسته اي داشته باشد به گونه اي که گوش فرد ارائه دهنده و مخاطبان کلمات و جملات را به وضوح بشنوند تا نقاط ضعف و قوت آن قابل تشخیص باشد در غیر این صورت روند قرائت، نتیجه ي قابل توجهی با خود ندارد نکته ي مهم دیگر در این مسیر پیش گرفتن حرکتی همراه با تأنی، آرامش، صبر و حوصله است تا فرصت بازنگري در مسیرهاي طی شده وجود داشته باشد و فرآیند آموزش شکل کامل تر به خود گیرد.
- 2 -1-1 ره آوردي که از ناحیه صدا و آوا نصیب متن و افراد می شود: خوانش متن با صداي رسا انسان را در یک موقعیت فعال قرار می دهد در این هنگام نه تنها بینایی که شنوایی نیز کارکرد فعال تري به خود می گیرد و اشکالات و برجستگی هاي متن آسان تر نمایانده می شود. صدا قادر است انرزي مؤثر و تازه اي به متن ببخشد و در ایجاد تمرکز همه جانبه نقش تازه اي ایفا نماید و علاوه بر مصالح خام و بی جان متن احساسات طرفین را همگام با متن برانگیزد. خواننده در این هنگام از موقعیت منفعل به جایگاه متحرك تري منتقل می شود.»کتاب خواندن با صداي بلند حس خوبی به بچه ها دست می دهد چون بدین وسیله آنها احساس می کنند که تمامی اعضاي خانواده به داستان گوش می دهند و لذا بیشتر به داستان و اعمال و گفته هاي شخصیت آن توجه می کنند. - «گاتمن، - 133:1389 از دیگر نقش هاي صدا در متن خوانی اینکه قواي مکتوم درونی را بر میانگیزد و فرد خود را براي اجراي بهتر خوانش متن مهیا میسازد. بدون صدا خواننده خود را گم شده میپندارد و در این هنگام قرار گرفتن در یک موقعیت ارتباطی مؤثر دشوار به نظر می رسد همچنین فرد همواره با یک مخاطب درونی مواجه است و فرصت مناسب تري براي ارائه ي مطلب پیش روي خود احساس می کند.
- 2-1 تنوع مداري در خوانش متن
- 1-2-1مصادیق تنوع مداري: دانش آموزان و دانشجویان رشته ي ادبیات براي داشتن توفیق بیشتر در امر خوانش متن نباید به متون یا قالبی خاص اکتفا نمایند. رسیدن به نقطه اي قابل قبول در این مسیر نیازمند داشتن تنوع همه جانبه و طی کردن گذرگاه هاي بیشتر است که به مواردي از آنها اشاره می شود. الف - به لحاظ موضوع: امروزه متون متفاوتی از لحاظ موضوع در محافل علمی و دانشگاهی ارائه می شود که فرصت مناسبی است تا ذهنیت ادب پژوهان ضمن آشنایی با متون مورد نظر در خوانش متن مهارت لازم را تحصیل نمایند. در مدارس و دانشگاه ها موضوعاتی از قبیل تاریخ، دینی، جغرافیا، ادبیات، زیست شناسی انسانی و جانوري، شیمی، فیزیک، ریاضیات و بسیاري از موضوعات دیگر مشام ذهن دانش آموزان را سیراب می کند و آنان را براي ورود به آزمونهاي دشوار آماده می سازد که می تواند فرصت مغتنمی براي تمرین خوانش به شمار آید.
ب - به لحاظ قالب - بسیار اتفاق افتاد عدهاي در خوانش شعر با مشکلات اساسی روبرو هستند و یا بالعکس در قرائت انواع نثر و داستان. تن دادن به خوانش صحیح در انواع قالب هاي شعري و یا انواع نثر و داستان می تواند مهارت افراد تحت تعلیم را ارتقا بخشد و آنان را از یک سویه نگري خارج سازد.
ج - تنوع در نوع بیان: از دیگر جوانب نگاه تنوع مدار در خوانش متن است، متونی که در قالب طنز ارائه می شوند ساختار غیر متعارفی با خود دارند و معمولا بسیاري از افراد با چنین ساختاري نامأنوساند و روبرو شدن با این نوع، دشواري هاي خاص خود را دارد لذا چنانچه افراد خود را بشتر با این متون مواجه سازند در کسب مهارت خوانش متن به موفقیت بیشتري نایل می شوند و در تکمیل سایر مهارت ها می نوانند از متون جدي بهره بگیرند.
د - تنوع در انواع ادبی: ورود به انواع ادبی در ایجاد تنوع در مسیر خوانش متن می تواند موفقیت هایی به همراه آورد، متون عرفانی، اخلاقی، حماسی، رزمی، داستانی، بزمی و...هر کدام طعم خاصی به خواننده می چشانند و فضاي عاطفی و احساسات ویژه اي می آفریند که در کسب تجارب در مسیر خوانش مفید واقع می شوند.
ه - انواع فرعی - روزنامه اي، قدیم و جدید، کوتاه و بلند و .. - : خواننده با قرائت دقیق روزنامه ها - که از لوازم لاینفک دنیاي مدرن هستند و نگاه ویژه اي به مسائل روز دارند - ، متن هاي قدیم و جدید - که با موضوعات جذاب همراهاند - و نوشتههاي کوتاه و بلند - که ظرف حوصله ي ما را می سنجند - در آفرینش مهارت خوانش بسیار مؤثر
واقع می شوند.
- 2 -2-1تنوعمداري و چرایی ضرورت آن در خوانش:طی کردن مسیر مشخصی از منون محدودیتهاي گستردهس اي براي فرد به همراه می آورد. بسیار مشاهده شد افرادي در خوانش نثر، روانی و چابکی نمایانی با خود دارند اما زمانی که با شعر و آهنگ آن رو به رو می شوند دشواريهایی آنان را فرا میگیرد و یا در خوانش محتوا و ظرفیت هاي نامتعارف زبانی در متن هاي طنز با شداید گسترده زورآزمایی می کنند.
در تنوع محوري خوانش، محدودیت فضاي آزمونی پیش روي فرد تقلیل می یابد و پیش کشیدن روش ها و مصادیق گوناگون متن، ذهن را از فروبستگی نجات می دهد و فرآیندهاي ذهنی جدید به روي آن گشوده می گردد و منافذ تازه اي از قالب و محتوا در مقابل او جلوه می کند. در این هنگام احساسات و قواي ذهنی و زبانی فرد با آزمون هاي متعدد انبساط ویژه اي می گیرد و او را براي عبور از تنگناهاي متعدد و متنوع ناگهانی مهیا می سازد.
