بخشی از مقاله
چکیده
خوانش زنان ایرانی، نحوه تحلیل و تفسیر و برداشتهاي گوناگون زنان جامعه از سریالهاي پربیننده شبکههاي ماهوارهاي فارسی زبان و نیز تأثیراتی که میپذیرند، از دغدغههاي اصلی پژوهش است. بر اساس نظریه مخاطب فعال - بهویژه مصرف بین فرهنگی - ، نوع مصرف رسانهاي مخاطبان - زنان - با تکیه بر زمینه فرهنگی و اجتماعی مخاطبان به نحوي چندجانبه تعیین میشود. این پژوهش، با روش کیفی و تکنیک مصاحبه عمیق در میان 15 نفر از زنان صورت گرفته است. مطالعات نشان میدهد که تماشاي این سریال نوعی اشتیاق مفرطی را پدید آورده است که میتوان از پیدایش »تماشاگري شیفته« سخن گفت. افزونبراین، تماشاگران زن سریال »دیلا خانم«، نقش دیلا - قهرمان زن داستان - را مقتدر و مستقل تعبیر کردهاند. احساس خوشایند تماشاي »زن مقتدر« در کنار مکانیزم قدرتمند »همذات پنداري« آن ها را نسبت به پیگیري داستان برانگیخته است.
اما با تعمق در پاسخهاي بانوان درمییابیم که بهطور کلی میل به »سرگرمی« موجب دنبال کردن »داستان« شده است. مخاطبان مورد مطالعه، با توجه به شرایط اجتماعی و فرهنگی خود، قرائت هاي مختلفی از سریال دارند، اماتقریباًبه صورت ناآگاهانه و غیر هدفمند این سریال ها را انتخاب و به تماشاي آن مینشینند. آن ها اطلاعات بسیار اندکی در زمینه رسانه، مکانیزمها و تکنیکهاي آن دارند. اگرچه زنان متأهل نسبت به زنان مجرد دغدغههاي متفاوتتري داشتند، اما اطلاعات اندك و ناقص آنها - حتی با دارا بودن مدارك دانشگاهی و تحصیلات عالی - ، پژوهنده را بر آن داشت تا در بخش دوم پژوهش به ضرورت آموزش »سواد رسانهاي« براي زنان بهعنوان مادران و مربیان نسل بشر بپردازد، چرا که در این میان بیسوادها طعمه شگردهاي رسانهها میشوند و آسیبهاي این پدیده، گریبانگیر کانون گرم خانواده و فرزندان خواهد شد.
واژگان کلیدي: قرائت زنان، مخاطب فعال، تفکر انتقادي، سواد رسانهاي.
مقدمه
تا پیش از این، بیشتر شبکههاي ماهوارهاي فارسیزبان معطوف به کارکرد خبرپراکنی و تکثیر اطلاعات سیاسی بودند. اما تأکید برنامههاي این شبکههاي فارسی زبان جدید بر سریالهاي خانوادگی، زنگ خطر را به نحوي جديتر براي برنامهریزان فرهنگی به صدا درآورده است. نیل پستمن در این زمینه می گوید: »باید مراقب باشیم پیش از آنکه مورد استفاده تکنولوژي قرار گیریم، از تکنولوژي استفاده کنیم.«امروزه، آنچنانکه در بخش دوم پژوهش نیز به آن اشاره خواهد شد، جدیدترین و ضروريترین بحث درخصوص مواجهه با رسانهها، اتخاذ سیاست آموزش سواد رسانهاي میباشد. مخاطبان اصلی ومعمولاًهدف آموزش سواد رسانه اي،اساساًکودکان و نوجوانان هستند - ارجمندي،7،. - 84
در این راستا جایگاه زنان به عنوان مادران حاضر و آینده و تأثیر آنها به عنوان اولین و همیشگیترین آموزگار کودك، بسیار پرنگ و حائز اهمیت است.زنان به عنوان نیمی از جمعیت انسانی، نقشی تأثیر گذار و محوري بر تربیت فرزند، گرماي کانون خانواده و در ابعادي گسترده تر، تأثیري شگرف بر تربیت نسل آینده بشر دارند. چنانچه امام خمینی - - میفرماید: »از دامن زن مرد به معراج می رود.« نگارنده، پس از مشاهده روي آوردن خیل کثیري از خانمها و بخصوص مادران به تماشايسریالهاي شبکههاي تلویزیونی ماهوارهاي فارسی زبان در شهر محل زندگی خود، قدم در راه پژوهش درخصوص این پدیده ناگهانی و مهم، که هر روز مخاطبان بیشتري را به خود اختصاص می داد، برداشت.
در اولین گام مصاحبه-اي پیش آزمون درخصوص علل روي آوري به این سریال ها، دستاوردها و پیامد هاي آن انجام شد و حتی رفتار و کلام آن ها در حین تماشا به صورت فردي وگاهاًبه صورت گروهی در چندین جمع زنانه از طریق مشاهده مستقیم مورد بررسی قرار گرفته و عوامل و علل مهم ثبت و ضبط گردید. در عناوین مهم ترین پیامدهایی که آن ها در مشاهدات اولیه و گفتگوها، به آن اشاره کردند میتوان از موارد ذیل نام برد:اختصاص زمان مهمی از شبانه روز که اکثر اعضاي خانواده دور هم جمع هستند به تماشاي این فیلمها عدم تمرکز مادران بر تربیت فرزندان عدم توجه مناسب به همسرانعدم رسیدگی منظم مادران بر وضعیت آموزشی و تحصیلی فرزندان حذف ارتباط چشمی و کلامی اعضاي خانواده در حین تماشاالگو شدن بسیاري از ستارهها و هنرپیشههاي سریال بعد از مدت بسیار کوتاه در حوزه مد و شیوههاي رفتاري و در نهایت رشد مصرفگرایی در خانوادهها.
مخفی ماندن بسیاري از مشکلات اساسی خانواده همچون »آتشی زیر خاکستر« افزایش آمار طلاق و به طبع افزایش تعداد کودکان طلاق.گفتگوها، دغدغهها و اطلاعات سطحی و ناکافی آنها و نیز یافتههاي پژوهشگر در خصوص این رسانه فراگیر و تأثیرگذار، عامل مهمی در ترغیب براي انجام پژوهشی گستردهتر و بررسی عمیقتر درمورد این مهم گردید. از آنجایی که در بازه زمانی انجام پژوهش، سریال »دیلاخانم« محصول کشور ترکیه - با میزان جذب مخاطب زیاد - از این شبکههاي فارسی زبان پخش میشد، مخاطبان این سریال مورد مطالعه قرار گرفتند.
چرا »دیلا خانم«؟
میزان محبوبیت سریالها در فرهنگهاي مختلف، متفاوت است. اما با توجه به اینکه در بازه زمانی انجام پژوهش، در شهر محل زندگی پژوهشگر، اشتیاق زیاد و قابل توجهی نسبت به تماشاي این سریال از سوي زنان مشاهده شده است این سریال و مخاطبان آن مورد بررسی قرار گرفتند. زنان متأهل و خانهدار بیشتر وقت خود را در خانه با تماشاي برنامههاي شبکههاي ماهواره اي و بخصوص سریالها میگذرانند. آنها از عادت همیشگی به شنیدن صداي این برنامه در حین کار و حتی تکرار تماشاي آن سخن گفتند. به دلیل استقبال بالاي بانوان شهرستان بابلسر از این برنامه، مخاطبان این سریال مورد مطالعه قرار گرفتند.
خلاصهاي از داستان »دیلا خانم«؛
سریال ترکیهاي »دیلا خانم - Dila Hanim - « برگرفته شده از یک رمان قدیمی به نام دیلا خانم است که در دهه 70 میلادي یک بار به صورت فیلم یک قسمتی با نقشآفرینی kader inanir , Türkan Şoray ساخته شد اما اینبار رمان دیلا خانم را به صورت سریالی جذاب و دیدنی بازنویسی و تهیه کردهاند که با استقبال بینظیر بینندگان شبکه Star TV ترکیه مواجه شده است .همچنین این سریال با نقشآفرینی بازیگران مطرحی همچون Erkan Petekkaya , Hatice Şendil و Engin Şenkan نظر بینندگان را به خود جلب کرده است.ماجراي داستان سریال دیلا خانم از این قرار است که در ساریگل دو خانواده ثروتمند به نامهاي بارازاوغلوها وسلام اوغلوها زندگی میکنند و با ازدواج احسان با دیلا سرنوشت این دو خانواده تغییر میکند … طی مبادله یک زمین در نتیجه یک نزاع و درگیري 2 نفر از اعضاي یک خانواده میمیرند .
دیلا خانم در آن زمان درخارج از کشور بوده است و بعد از این اتفاقات که از آن بیاطلاع بوده به روستاي خود باز میگردد. دیلا خانم با آقا رضا ملاقات میکند و امکان دارد در عشق رضا سقوط کند درحالیکه هنوز نمیداند رضا قاتل شوهرش است.…سریال پر است از کشوقوسهاي عاشقانه بین »رضا و دیلا« و به موازات آن عشق »فاطیما« - خواهر رضا - و عاذر برادرشوهر دیلا - شوهري که در این نزاع خانوادگی کشته شده است - ، درگیريها و نزاعهاي خانوادگی، مناظر بسیار زیبایی از دریا و جنگل و ... از ترکیهتقریباً.نمودي از اسلام در این سریال مشاهده نمیشود و ترکیهاي کاملاًاروپایی به نمایش گذاشته شده است. برعکس سریالهاي دیگري که از شبکههاي ماهوارهاي و به زبان فارسی پخش میشود، خیانت و یا صحنههاي سکس، پوشش نامناسب و عریانی، یا نمایش داده نمیشود و یا به صورت محو و کمرنگ نمایش داده میشود و سعی شده بیشتر بر وفاداري در عشق تأکید شود.
روششناسی تحقیق
در این پژوهش از روش »مصاحبه عمیق« براي جمعآوري اطلاعات استفاده شده است. جامعه آماري، زنان 18 تا 50 ساله ساکن در شهرستان بابلسر میباشد. استراتژي نمونهگیري، »هدفمند« است و دسترسی به موارد با تکیه بر تکنیک »گلوله برفی« - انتخاب نمونههاي بعدي از طریق معرف - ممکن شد. از آغاز معلوم بود که مشکلات زیادي براي یافتن موارد وجود داشته باشد. چون، استفاده از ماهواره و شبکههاي ماهوارهاي در ایران با محدودیتهایی مواجه است. طبیعی است که موافقت براي مصاحبه زنان نیازمند اعتمادهاي اولیهاي بود که به دشواري حاصل شده است. مشکل دیگر، توجیه هدف تحقیق براي افراد بود تا جلب مشارکت آنان براي انجام مصاحبه صورت پذیرد. از آغاز بهطور مختصر توضیح داده شد که تحقیق بر تماشاگري »دیلا خانم« و دریافت هاي بانوان از آن متمرکز است و هدف آن تنها انجام یک پژوهش علمی میباشد.
به دلیل ممنوعیت استفاده از امکانات و شبکههاي ماهوارهاي در ایران، روشن بود که بسیاري از زنان مایل به صحبت در این مورد نیستند. اما در انتخاب نمونه ها سعی شده است که از نظر سن، تأهل، اشتغال و میزان تحصیلات، تنوع افراد مورد مطالعه نیز مد نظر قرار گیرد. در مجموع 15 نفر از زنان براي مصاحبه انتخاب شدند. به دلیل اشتیاق به یافتههاي صحیحتر و نزدیکتر به واقع، پژوهشگر تلاش کرده است افزون بر مصاحبهها، چندین نمونه را حین تماشا، از نزدیک مشاهده کند وگاهاً،در تعدادي از اجتماعات زنانه حضور یافته و به گفتگوها و رفتارها حین تماشا توجه نماید.
مصاحبهها در شهرستان بابلسر - شهري توریستی و محل زندگی نگارنده - انجام شد. قبل از انجام مصاحبه، توضیح مختصري دربارة تحقیق، موضوع آن و هدف از انجام مصاحبه به فرد مورد مصاحبه داده میشد. علاوه بر آن به مصاحبهشوندگان اطمینان داده میشد که گفتههاي آنها با نام خانوادگی در هیچجا ذکر نشده و صحبتهاي ضبط شده آنها قابل دسترسی براي هیچکس، به جز محقق نخواهد بود. انتخاب نمونه ها به شیوة گلوله برفی - از طریق معرفی افراد آشنا - تا حد زیادي به ایجاد اعتماد اولیه کمک کرد به دلیل مخالفت زیاد مصاحبه شوندگان سعی شد در بیشتر موارد از ضبط صدا جلوگیري شده و از یادداشتبرداري در محل استفاده شود.
تلویزیون
یکی از فراگیرترین رسانهها در سراسر دنیا، تلویزیون میباشد و در مورد این رسانه، بحثهاي متعددي مطرح است موضوعاتی چون تلویزیون و صنعت فرهنگسازي، تلویزیون به مثابه پدر اعظم، تلویزیون و تسریع هژمونی فرهنگی،
