بخشی از مقاله
چکیده
شاهنامه فردوسی؛ شاهکار ادب حماسی ایران و سند هویت ایرانیان است و از این حیث با آثار سایر شاعران متمایز است.فردوسی با سرودن شاهنامه خدمت بسیار بزرگ دیگري نیز به ایرانیان و همه جهانیان ارائه نموده است، که کمتر مورد توجه واقع شده است و آن تاکید شاعر بر مسئله دانایی محوري است. فردوسی براي نخستین بار به این نکته مهم اشاره نموده است که اگر سوداي توانمندي در جهان دارید، این راه از مسیر دانایی هموار است. این مقاله با استفاده از روش تحلیلی – استشهادي بنا به ضرورت امروز جامعه ایران، برآن است تا به این سؤال پاسخ دهد که چگونه می توان به توسعه رسید؟ سؤالی که فردوسی پاسخ آن را در کوتاه ترین شکل ممکن فراروي جامعه نهاده و آن محصور کردن توانمندي در دانایی مبتنی بر دانش دین است.
-1 مقدمه
فرضیه اي را که این تحقیق بر آن استوار است این گونه می توان شرح داد که جامعه آرمانی شاهنامه به طور گسترده با مناسبات قدرت در دوره هاي مختلف تاریخی که فردوسی تاریخ ایران را روایت می نماید، گره خورده است و همپاي پیشرفت در اعمال قدرت، جامعه نیز دچار تغییر می شود. ولی محوریت جامعه آرمانی در شاهنامه بر دانایی محوري استوار است. بر همین اساس شاهنامه نشانه اي از جامعه آرمانی را بیان می کند که به مرور زمان نه تنها کهنه نمی شود بلکه هر روز به اهمیت آن بیشتر افزوده می گردد. فردوسی روایتگر این مسأله است که توانایی اگر بر دانایی استوار باشد به آرمان هاي یک جامعه آرمانی انسانی نزدیک است و توانایی بدون دانایی جوامع را به قهقرا می کشاند و انسان هاي آن جامعه را در زندان افکار بیهوده اسیر می کند، بنابر این شرط لازم دانایی که مایه سعادت است، همراهی آن با دین است. چنانکه در شاهنامه می سراید:
توانا بود هر که دانا یود
زدانش دل پیر برنا بود
ترا دانش و دین رهاند درست
در رستگاري ببایدت جست
- فردوسی، 1379، ج /1 ص 13 و - 18
-2 اهمیت علم و دانش در قرآن، کلام پیامبر - ص - و ائمه معصومین
علم و دانش در قرآن، سخنان پیامبر و ائمه معصومین نیز از جایگاه والایی برخوردار است. » خداوند متعال علم و دانش را علت کلی و اساسی آفرینش همه پدیده هاي هستی – اعم از آسمان و زمین معرفی کرده است و همین نکته براي نشان دادن عظمت و ارزش علم، به بهترین دلیل گویا و قاطع ترین گواه است. » و هوالذي خلق سبع السموات و من الارض مثلهن لتعلموا ان االله علی کل شی قدیر - « طلاق: آیه - 12 » خدایی که هفت آسمان را آفرید و زمین را همسان با آن خلق کرد تا فرمانش میان این دو پدیده شگرف فرود آید.
هدف این است که از علم و بصیرت بر خوردار گردید، بصیرتی که شما را به قدرت و توانایی همه گیر و گسترده خداوند رهنمون شود.« - شهید ثانی، بی تا، ص - 33 -32 در سوره مجادله نیز خداوند به رفعت و مقام اهل علم و دانش که در اصل نوعی توانایی نسبت به دیگران است اینگونه اشاره می کند که : » یرفع االله الذین آمنوا منکم و الذین اوتوالعلم درجات - « مجادله آیه - 12 خدا به آنان که در جمع شما جامعه بشري به حق ایمان آورند و نیز به آنان که از علم و دانش بهره مند هستند رفعت مقام اعطا می کند.
پیامبر بزرگوار اسلام نیز در فرازي از سخنان خود می فرماید: » ان الحکمه تزید الشریف شرفا و ترفع العبید حتی یجلس مجالس الملوك« یعنی حکمت و دانش بر شرف و بزرگواري افراد شریف می افزاید، و حتی بردگان را به مجالس و محافل بزرگان ترفیع می دهد. - « شهید ثانی، بی تا، ص - 58 ائمه معصومین نیز سخنان ارزشمندي در باب فراگیري علم و دانش بیان فرموده اند که از آن میان به یکی از سخنان امام علی علیه السلام اشاره می شود که می فرمایند: » ایها الناس اعلموا ان کمال الدین طلب العلم و العمل به « یعنی مردم هشیار باشید : کمال دین داري و اوج ایمان شما عبارت از : دانش آموختن و انطباق و هماهنگی رفتارتان بر طبق موازین علمی می باشد.
-3 پیشینه تحقیق
درباره فردوسی و شاهنامه کنب و مقالات زیادي نوشته شده است که نام تعدادي از این آثار در کتاب شناسی فردوسی تألیف ایرج افشار تا زمان تألیف گرد آمده است و برخی از مقالات منتشر شده در سال هاي اخیر نیز از طریق پایگاههاي اطلاعاتی قابل دریافت است. - ثروت، 1386، ص 58 و - 59 نویسندگان این آثار هر کدام از زوایاي مختلفی به زندگی و اثر سترگ او یعنی شاهنامه نظر داشته اند. اما در این مقاله منحصرا به بحث راجع به دانایی در شاهنامه به عنوان مهمترین رکن توانایی پرداخته می شود.
توجه به امر آموزش در نزد ایرانیان باستان از اهمیت ویژه اي برخوردار بوده است، چنانکه آنان، خرد، دانش و ادب را بسیار ارج می نهاده اند و در کتابهاي دینی و ادبی گفتارهاي فراوانی در مورد دانش بیان کرده اند. »به طور کلی می توان گفت در تمام اعصار منظور اصلی از آموزش و پرورش در ایران چهار نکته بوده است. اول: متدین و معتقد بار آوردن کودك؛ دوم: تقویت اخلاق نیکوي؛ سوم: آموختن پیشه و هنر ] که لازمه توانایی است[ و چهارم رعایت بهداشت تن. - « صدیق؛ 1354، ص 27 تا - 30 در یسناي 62، فقره پنجم آمده است: » اي اهورا مزدا به من فرزندي عطا کن که از عهده ي انجام وظایف نسبت به خانه ، شهر و مملکت من برآمده و پادشاه دادگر را یاري کند - « راوندي، 1384، ص - 785 این درخواست و تو.جه به انجام وظایف نشان می دهد که ایرانیان باستان فراگیري دانش را مقدمه توانمندي می دانستند.
»موضوع آموزش و پرورش در اشعار فردوسی بخش هاي مهم شاهنامه را شامل می شود و به نظر می رسد این شاعر بلند پایه ایرانی به اعتبار داشتن گرایش هاي فرهنگی به ایران زمین و باورهاي شیعی و احساس تعهد در دفاع از هویت ایرانی به این امر توجه بیشتري کرده باشد و به گونه اي هر چند دقیق و منظم چهره آموزشی روزگار باستان را ترسیم کرده است.« - تکمیل همایون؛ 1382، ص - 71 آموختن دانش از نظر فردوسی ارزش والایی داشته است، چنانکه از زبان اردشیر می گوید:
دگر آنکه دانش مگیرید خوار
اگر زیر دستید اگر شهریار
- فردوسی، 1379، ج /2 ص - 1158
در شاهنامه تهمورث اولین کسی است که به کار آموزش می پردازد. تهمورث دیوان را رام می کند و شرط آزادي و امان به اسیران را آموزش نوشتن به ایرانیان قرار می دهد.
کسی نامور دادشان زینهار
بدان تا نهانی کنند آشکار
نبشتن به خسرو بیاموختند
دلش را به دانش برافروختند
- فردوسی، 1379، ج /1 ص - 26
و پس از او جمشید شهریار ایرانی است که ساختن ابزار و آلات جنگی و شیوه رستن و بافتن و ساختن جامه هاي کتانی و ابریشمی را به مردم روزگار می آموزد.
به ّفر کیی نرم کرد آهنا
چو خود و زره کرد و چون جوشنا
بیاموختشان رشتن و تافتن
به تار اندرون پود را بافتن
- فردوسی، 1379، ج /1 ص - 27
و نکته آخر اینکه فردوسی دانش ایزدي به همراه بهره مندي از خرد را لازمه توانایی می داند، آنجا که از قول بهرام هفت ساله خطاب به »منذر« می گوید:
مرا هست دانش اگر سال نیست
به سان گوانم بر و بال نیست
تو را سال هست و خرد کمتر است
نهاد من از رأي تو دیگر است
سر راستی دانش ایزدي است
خنک آنکه با دانش و بخردي است.
- فردوسی، 1379، ج /2 ص - 1027
