بخشی از مقاله
چکیده
کشور پهناور ایران با داشتن اقوام مختلف و آداب و رسوم متفاوت دارای گنجینهای از طب سنتی است که در طی گذشت نسلها تاکنون محفوظ مانده و دستیابی به آنها تنها از طریق پرسشگری و کسب اطلاعات و نحوه مصرف سنتی گیاهان از این اقوام امکان پذیر میباشد. پنیرباد - Withania coagulans - از گونههای مهم در جنوب ایران از جمله بلوچستان است که دارای ارزش داروئی و حفاظت خاک در برابر فرسایش است. هدف از این پژوهش شناسایی و کاربرد گونه پنیرباد بوده که به طور گسترده به وسیلهی مردم محلی در درمان و پیشگیری بیماریها در منطقه خاش مورد استفاده قرار میگیرد.
این پژوهش با استفاده از پیمایشهای صحرایی، مطالعه باورها، اطلاعات مردمی و مطالعات اسنادی صورت گرفت. نتایج نشان داد که فصل جمع آوری پنیرباد بهار و بیشترین اندام مورد استفاده بذر آن میباشد. بذر دادن مرحله ای از رشد گیاه است که نسبت به سایر مراحل رشد گیاه بیشتر استفاده میشود، پنیرباد بیشتر در مناطق دشتی و کوهستانی میروید، نوجوانان، جوانان و افراد مسن بیشترین افرادی هستند که از این گونه استفاده میکنند. مهمترین استفاده از پنیرباد در میان مردم منطقه استفاده از بذر آن برای انعقاد شیر جهت درست کردن پنیر محلی میباشد. از آنجا که با فوت افراد سالخورده که دارای اطلاعات زیادی در مورد دانش بومی گونههای منطقه هستند و ممکن است دانستههای آنان به دست فراموشی سپرده شود، باید تلاش برای مستندسازی این دانش ادامه یابد.
-1 مقدمه
گیاهان از گذشته دور به عنوان یکی از دسترسترین منابع مورد نیاز بشر برای درمان بیماریها مورد استفاده قرار میگرفتهاند .[1] دانش استفاده از گیاهان داروئی و خواص آنها به وسیله آزمون و خطا به دست آمده و نسل به نسل منتقل گردیده است. اما امروزه این دانش و انتقال آن در معرض خطر است، زیرا انتقال آن بین افراد مسن و نسل جوان بهطور کامل صورت نمیگیرد .[8] کشور ایران با بیش از 8000 گونه گیاهی و 1727 گونه بومی یکی از ده منابع مهم گونهزایی در جهان است .[5] در این راستا اکوسیستم مرتع خاستگاه طبیعی و اصلی گیاهان داروئی است و در سطح آن انواع گیاهان گوناگون میرویند و با محیط خود و یکدیگر سازگاری دارند که تعدادی از آنها بهعنوان گیاهان داروئی مورد استفاده قرار میگیرند .[7]
دانش بومی1 استفاده از گیاهان داروئی یا اتنوبوتانی2 دارای نامهای دیگری مانند دانش بومی، دانش محلی، دانش فنی بومی و دانش سنتی است. اما اصطلاح دانش بومی بیش از همه به کار گرفته میشود .[10] این دانش ریشه در باورها و عقاید مردم داشته و راه مطمئن فراگیری آن مشاهده نزدیک و پیروی از صاحبان آن است و چنانچه نگارش و مستندسازی نشود، به مرور از دسترس مردم بومی که میتوانند به آن بیفزایند، خارج میگردد. از دلایل عدم بهرهگیری دانشگاهیان از نظام دانش بومی، مکتوب نبودن و در نتیجه عدم دسترسی به این دانش میباشد که میتوان از طریق ارتباط مستقیم با صاحبان دانش بومی این مشکل را برطرف نمود .[2] در قرن اخیر مطالعات دانش بومی در تحقیقات گیاهان داروئی بطور چشمگیری افزایش یافته و توجه ویژه بخشهایی از جوامع علمی را جلب کرده است .[9]
امروزه در جوامع روستایی با تعداد معدودی از افراد مسن اعم از زن و مرد برخورد میکنیم که دارای تجربیات زیادی در زمینه استفاده از گیاهان بویژه گیاهان داروئی و طب سنتی هستند که به علت سن زیاد و تغییر تدریجی شرایط فرهنگی ممکن است نتوانند تجربیات خود را به نسلهای آینده انتقال دهند و یا اینکه در اثر فوت هر یک از آنها، کتابخانه عظیمی از دانش بومی استفاده از گیاهان داروئی و طب سنتی را از دست بدهیم این امر زوال و نابودی تدریجی دانش بومی را میرساند.
پس باید در ثبت و ضبط آنها کوتاهی نکرده و بتوان از این-گونه افراد برای جمعآوری این گنجینه بزرگ نهایت بهره و استفاده را برد. بنابراین شناخت و ثبت دانش بومی در خصوص گونههای گوناگون گیاهی و ویژگیها و کاربردهای آنها در قسمتهای مختلف دنیا میتواند از به هدر رفتن دانشی که طی اعصار و قرون کسب شده جلوگیری کند .[3] از دلایل مهم این تحقیق بهرهگیری از اطلاعات مردم بومی منطقه خاش در خصوص گونه داروئی پنیرباد و شناخت خواص داروئی این گونه میباشد.
-2 مواد و روشها
2-1 منطقه مورد مطالعه
این مطالعه در شهرستان خاش انجام شد. منطقه مورد مطالعه در دامنه جنوبی قله تفتان بین طولهای60 درجه و 5 دقیقه تا 62 درجه و 45 دقیقه شرقی و عرضهای جغرافیایی 27 درجه و 50 دقیقه تا 28 درجه و 45 دقیقه شمالی واقع شده است - شکل. - 1 شهرستان خاش بهعلت همجواری با کوه تفتان، که مرتفعترین کوه جنوب شرق است، دارای آب و هوای سرد خشک است. میزان دمای هوا در تابستان به 37 درجه سلسیوس و در زمستان تا 7 درجه سلسیوس زیر صفر در نوسان است. در این منطقه تبخیر بالا و میانگین بارش سالانه در این شهرستان 9/174 میلی متر است. کوه تفتان دارای پوشش گیاهی با غنای گونهای بالا میباشد که میتوان به گونههای بنه، کسور، بادام کوهی، انجیرکوهی، زرشک، آویشن، کاسنی، پونه، کلپوره، آویشن کوهی، پنیرباد، درمنه و سقز یا آدامس کوهی و غیره اشاره نمود .[14]
2-2روش کار
این پژوهش با استفاده از پیمایشهای صحرایی، مطالعه باورها و اطلاعات مردمی و مطالعات اسنادی صورت گرفت. بدین منظور نحوه استفاده و مصرف دارو از گونه مورد بررسی از طریق پرسشنامه و مصاحبه با افراد محلی معلوم شد. نمونه ای از سوالات ارائه شده در پرسشنامه در رابطه با اندام مورد استفاده گیاه مذکور، نحوه استفاده، مقدار استفاده، فصل جمع آوری گونه، نوع دام استفاده کننده از گونه، مکان رشد گونه، مضرات استفاده از گیاه، درآمدزایی گونه و غیره میباشد.
2-3 خصوصیات گیاه مورد مطالعه
گیاه داروئی پنیرباد - Withania coagulans - ، این گونه متعلق به خانواده Solanaceae میباشد. جنس 23 Withania گونه دارد که گونه W. coagulans از نظر دارویی و اقتصادی حائز اهمیت است. این گیاه بهصورت بوتهای یا تقریبا درختچه-ای و همیشه سبز به ارتفاع 30-120 سانتیمتر، برگهایی به رنگ سبز کدر و با جام گلی به رنگ زرد میباشد. میوه در این گونه از نوع سته و به رنگ کرم یا قهوهای روشن دیده میشود 11]و .[12 گونه پنیرباد گونهای با ارزش است که پراکنش محدودی در سطح دنیا دارد. پراکنش این گونه دارویی و باارزش در ایران منحصراً محدود به رویشگاههای معدودی در استان سیستان و بلوچستان بوده و به طورعمده در رویشگاههای اطراف سراوان، گشت، خاش، ایرانشهر، دامن، نیک شهر، قصر قند و شهرستان سرباز پراکنش دارد .
[13] از دیرباز مردم بومی از میوه و بذر پنیرباد بهعنوان مایه پنیر برای درست کردن پنیر محلی بهره میبردهاند. بومیان پس از خشک شدن بذر یا میوه این گیاه آن را میکوبیدند و از پودر آن به سبب داشتن خاصیت انعقاد شیر بهعنوان مایه پنیر استفاده میکردند. بذر و برگ پنیرباد نیز خاصیت ضدسرطانی دارد .[4] در برخی کشورها نیز استفاده از عصاره ریشه این گیاه به عنوان مکمل غذایی مورد توجه قرار گرفته است .[6]
-3 نتایج
جنسیت بیشتر افرادی که با آنها مصاحبه حضوری صورت گرفت را مردها تشکیل دادند . - %63/55 - میانگین سنی افراد 40-60 سال - %39/25 - ، تحصیلات بیشتر افراد بیسواد - %57 - و شغل بیشتر افراد پاسخگو کشاورزی و دامداری - %42/05 - بود - شکل. - 2
