بخشی از مقاله
درآمدي بر جامعه شناسی شهري با نگاهی به شهر مطلوب اسلامی
چکیده
سکونت در شهر آثاري بر زندگی فردي و جمعی انسانها می گذارد که از روزگاران قدیم تا به امروز بخصوص از حدود دو قرن پیش تاکنون موضوع تامل اندیشمندان اجتماعی، فلاسفه، جامعه شناسان و شهرسازان بوده است. هر کدام از این متخصصین، شهر و نظام شهري را از دیدگاههاي خاص خود مورد مداقه قرار داده و نظریه هاي مختلفی در مورد آن ارائه داده اند. به طور کلی جامعه شناسی شهري به معنی مطالعه جامعه شناختی شهرها، زندگی شهري یا شهرگرایی است. جامعه شناسی شهري از جمله شاخه هاي معرفتی است که صرفا و اختصاصاٌ شهر را به عنوان محیط مخلوق و بعنوان یک محصول اجتماعی، کانون توجه و مطالعه خود قرار می دهد. از منظر این علم؛ شهرنشینی، مرحله گذار از اجتماع مبتنی بر علقه ي خونی به جامعه سازمان یافتهي مبتنی بر قراردادهاست. از بعد تاریخی نیز سه دوره را در شکل گیري نظریه پردازي جامعه شناسی شهري می توان مورد تفکیک قرار داد. از طرف دیگر با توجه به این موضوع که قلمرو جامعه شناسی شهري وسیع و متنوع می باشد و از معماري شهري گرفته تا راه بندان هاي خیابانی ، تجربه زندگی شهري، رفتار انبوه مردم و جماعات، مسکن، برنامه ریزي و مانند اینها. لذا با توجه به موارد مطروحه حال جاي این سوال باقی
است که شهرسازي مطلوب اسلامی از منظر دین مبین اسلام داراي چه مولفه هایی است و اساسا دین مبین اسلام به عنوان برنامه زندگی، داراي چه اهداف راهبردي و کاربردي در شهر و شهرسازي مطلوب اسلامی است که در نهایت انسان را به سعادت دنیوي و اخروي برساند. پژوهش حاضر به روش توصیفی – تحلیلی انجام شده و از دید نوع پژوهش، کاربردي به شمار می رود. براي فراهم نمودن بستر و زمینه مناسب و مساعد زندگی در شهر مطلوب اسلامی باید مولفه هاي مسجد محوري، امنیت، عدالت ، تحرك اقتصادي، بهداشت، مسکن مطلوب، زراعت (فضاي سبز) مورد توجه و در طراحی هاي شهري مورد نظر قرار گیرد.
واژگان کلیدي: شهرسازي، جامعه شناسی شهري، شهرسازي اسلامی، اسلام، قرآن، بلد طیب.
مدخل:
طی نیم قرن اخیر جهان شاهد گسترش شهرنشینی بی سابقه اي بوده است. محدودیت فرصتهاي اشتغال در نقاط روستایی از یک سو، رشد سریع جمعیت در این نقاط از سوي دیگر، و جریان نوسازي اجتماعی در نقاط شهري سرعت مهاجرت را به نقاط شهري افزایش داده است. تغییرات پدیده آمده نیاز به بهبود در سلامت شهري و سالم سازي محیط فیزیکی، اجتماعی و اقتصادي در این نقاط دارد، که آن را در جامعه شناسی شهري می توان یافت. جریان شهرنشینی به حدي است که در اواخر قرن بیستم و نیز در قرن 21 به دنبال رشد بی رویه شهرنشینی، وضعیتی مخاطره آمیز و آسیبزاعمدتاً براي جوامع رو به توسعه به وجود آورده است. ایران هم بمانند بسیاري از جوامع، در حال طی مسیر شهر نشین شدن است، هر چند سرعت این تحول در ایران بسیار بیشتر از سایر جوامع بوده است، به ویژه بخش اعظم جمعیت کشور در حال استقرار در کلان شهرهاي محدودي هستند.
به نظر میرسد بیهویتی عاملی است که از نظر معماري و شهرسازي گریبانگیر شهرهاي کشور شده است و در این میان آنچه هویت بناهاي شهري در شهرهايبزرگی نظیر مشهد، اصفهان، تبریز و شیراز را شکل می دهد، بافتهاي مذهبی و تاریخی این شهرهاست. چرا مسلمین مهم ترین ویژگی تمدن خود را در ارتباط با اسلام دانسته اند و از اسلامی شمردن شهر خود چه آرمانی داشته اند؟ آیا وجود ضوابطی کالبدي و زیبایی شناسانه آنان را فریفته است و یا خصوصیات زیربنایی دیگري نیز در کار بوده است؟ و بالاخره اینکه آیا اسلام، خود تعریفی رهنمودي و تصویري از شهر مطلوبش براي مؤمنان ارائه داده است یا نه؟ آنچه به درستی باید یکی از ویژگی هاي تحسین برانگیز تمدن اسلامی به شمار رود، نفوذ اسلام به عنوان یک دین و اشاعه ي دید و توجه چند بعدي به پیروانش در امور زندگی، آخرت، عالم و آدم است.
کشور ما نیز به لحاظ قرار گرفتن در مسیر رشد و توسعه و همچنین بافت تاریخی و مذهبی خاص خود نیازمند توجه به شهر و شهرسازي بر اساس الگوي اسلامی– ایرانی است. بمنظور تبیین جایگاه و تاثیر تفکر اسلامی در شهرسازي، ارائه الگوهاي معماري اسلامی- ایرانی و شرایط و ضوابط تحقق پذیري شهر اسلامی باید جهانی شدن شهر اسلامی، ساختار فضایی شهر اسلامی، محیط زیست در شهر اسلامی و حقوق شهروندان مورد مطالعه و توجه جدي قرار گیرد.
درآمدي بر جامعه شناسی شهري:
جامعه شناسی شهري در مقایسه با بسیاري از شاخه هاي تخصصی جامعه شناسی از گستردگی بیشتري برخودار است. در جامعه شناسی شهري ما در عمل با انواعی از جامعه شناسی مانند جامعه شناسی اقشار و طبقات، جامعه شناسی انحرافات اجتماعی ، جامعه شناسی خانواده و جامعه شناسی توسعه، سازمان روبرو هستیم. شاید اغراق آمیز نباشد که ادعا کنیم جامعه شناسی شهري یعنی همه جامعه شناسی و به همین دلیل است که جورج ریتزر یکی از دلایل پیدایش رشته جامعه شناسی را لپدیده شهري شدنل و شهرنشینی فزاینده در اروپا معرفی می کند.
حرکت اجتماعی شهر که موضوع عمده جامعه شناسی شهري است، امروزه تحت تاثیر عوامل مختلف ناشی از توسعه، جهانی شدن، رشد سریع تکنولوژي و به تبع آن ارتباطات سریع وضعیتی غیر ثابت و ناپایدار پیدا کرده است. جامعه شناسی شهري شهر را به عنوان هسته تمدن، اصلاح، آزادي، تنوع و نوآوري مورد مطالعه قرار میدهد. همچنین جامعه شناسی شهري ساختار، موقعیت و خصوصیات نقاط شهري را در سطح خرد و کلان مورد مداقه و مطالعه قرار میدهد. این شاخه تخصصی می کوشد تا از یکسو به مطالعه جامعه شناختی زندگی شهري به عنوان پدیده اي ماهیتاً اجتماعی بپردازد و از[و از سوي دیگر] به مطالعه مسایل خاص و وقایع ویژه اي که در شهر رخ می دهند، دست یازد(Michell,1971)
جامعه شناسی شهري در اصطلاح کلی به معنی مطالعه جامعه شناختی شهرها، زندگی شهري یا شهرگرایی است. جامعه شناسی شهري درباره برخورد و تماس زندگی شهري در اعماق اجتماعی، روابط اجتماعی، نهادهاي اجتماعی و هر نوع ساخت اجتماعی که بر پایه اشکال شهري زندگی متکی باشد، بحث میکند. جامعهشناسی شهري مطالعه ویژه اي است از تأثیر انسان بر محیط طبیعی و ایجاد محیطه اي مصنوعی که عمده ترین آنها شهرها میباشد(نقدي،.(29 :1382)
قلمرو جامعه شناسی شهري وسیع و متنوع است، از معماري شهرها گرفته تا راهبندانهاي خیابانی، تجربه زندگی شهري، رفتار انبوه مردم و جماعات، مسکن، برنامهریزي و مانند اینها. تجربه زندگی شهري چنان جامع و محیط به نظر میرسد که تشخیص آنچه ممکن است از حوزه جامعه شناسی شهري خارج باشد، مشکل به نظر میرسد.
