بخشی از مقاله
چکیده
شهر مفهومی است پیچیده که عوامل بیشماری در شکلگیری آن نقش دارند، حال زمانی که سخن از شهر مطلوب به میان میآیداین پیچیدگی چندین برابر خواهد شد. قطعاً یکی از زمینههای محقق شدن شهر مطلوب اسلامی، حوزهی کالبد شهر و ساحت فیزیکی شهر میباشد .
در این پژوهش که از نوع بنیادی و کیفی است ودر آن از روشهای تفسیری، اکتشافی و منابع کتابخانهای استفاده شده سعی شده است تا با نگاهی بر اندیشه و آراء متفکران مسلمان به اهمیت بحث کالبد شهر و نقش آن در مطلوبیت شهر پرداخته شود. نتایج حاصل از تحقیق نشان میدهد که در اندیشهی متفکران مسلمان بحث ظاهر شهر نیز مورد توجه قرار گرفته است. در این پژوهش با نگاهی بر اندیشههای ابنخلدون و سهروردی، این مسأله از دیدگاه آنان بررسی شده است.
-1 مقدمه
شهر و محل زیست به نوعی نمایانگر و فضایی جهت ظهور باورهای ساکنین شهر است، بنابراین زمانی که صحبت از شهر اسلامی میشود، این انتظار میرود که چنین فضایی می بایست انعکاسی از باورهای مسلمین باشد. میتوان گفت شهر مطلوب اسلامی فضایی است که در آن به بهترین نحو میتوان خصوصیات و باورهای انسان مسلمان را به نظاره نشست. زمانی که جهانبینی اسلامی جهانبنی ویژهای است، قاعدتاً تأثیر این جهانبینی را باید در سطح کالبد شهر اسلامی نیز مشاهده نمود.
مقولهی شهر در حوزههای متنوع و متعددی بررسی می گردد، برای مثال در یک تقسیمبندی کلی میتوان ساحت فیزیکی و کالبدی را از ساحت غیرکالبدی جدا کرد. پرواضح است که در زمینهی مباحث غیرمادی و غیر فیزیکی مطالب بسیار مهم و تأثیرگذاری می تواند مطرح گردند ازجمله بحث های هویتی، فرهنگی، رفتاری، قانون گذاری و موارد بیشمار دیگر که هرکدام تحقیق و مطالعات مجزا و مفصلی را می طلبند، اما آنچه در این پژوهش مورد بررسی قرار می گیرد بحث ظاهر شهر و وضعیت بصری شهر اسلامی است.
سئوال بسیار مهمی که مطرح میشود آن است که به راستی شهر مطلوب اسلامی از نظر فیزیکی میبایست دارای ویژگیهای خاصی باشد؟ آیا این ویژگی ها ازلی هستند یا در طی زمان می توانند تغییر یابند؟
با توجه به آنچه که امروزه در مورد بحثهای جهانیشدن مطرح میگردد، مبحث کالبد شهر اسلامی در چه جایگاهی قرار می گیرد؟ برای پاسخ به چنین سئوالی در این تحقیق اندیشههای دو متفکر مسلمان به اجمال مورد بررسی قرار گرفته است تا بتوان از خلال اندیشههای این متفکران برجسته به مقولهی کالبد شهر اسلامی نگریسته شود.
-2 روش تحقیق
این پژوهش از نوع بنیادی و کیفی است. روش تحقیق ترکیبی است از روشهای »تحلیلعلّی« دربرخی بخشها و روش »اکتشافی « و »قیاسی - توصیفی« بارویکرد تفسیری که از منابع و اسناد کتابخانهای در جمع آوری اطلاعات مورد نظر بهره برده شده است. مطالعهی متن و تحلیل کتابها از طریق مطالعه، مقایسه، تطبیق متن با خود متن و درک مفاهیم متن بهطور مستقیم و همچنین به کمک شرح آثار توسط سایر متفکرین و آثار سایرین بوده است.
-3 کالبد شهر و تأثیر بر هویت شهر
بحث هویت شهر از جمله مطالبی است که عوامل بیشماری در شکلدهی به آن نقش مهم و مؤثری دارند. مباحثی همچون جهانیسازی، دهکدهی جهانی، سبک بینالملل و مواردی مشابه توجه به هویت شهر را بیش از پیش مهم جلوه میدهد. »با توجه به آنکه شهرهای تاریخی جهان اسلام در معرض فشارهای روزافزون توسعهی مدرن شهری و حرکت تدریجی بهسوی همشکلی قرار دارند، اهمیت حفظ و نگهداری میراث و الگوهای با ارزش موجود در این شهرها، بیش از پیش احساس می شود، این ارزش ها جوهره وماهیت فرهنگی شهرها را تشکیل می دهند.
جوهره و ماهیت فرهنگی تأثیری قوی و مستقیم بر احساس تعلق فرد به محیط و در نتیجه هویت بخشی شهر ایفا می کند. در این میان شاید یکی از قویترین عوامل در شکلگیری هویت یک شهر کالبد، چهره و سیمای شهر باشد. » هویت به مفهوم تفاوت و تمایز میتواند در خوانایی فضای شهری تأثیرگذار باشد، به حفظ و ارتقای حس مکان کمک کند و در شکلگیری معنی کلی شهر سهیم باشد.2] «مسلّماً[ اولین ارتباطی که هر فرد با فضای شهری برقرار میکند از طریق حس بصری و در نتیجه کالبد شهر است.
دیدن» شهر در مقیاس خُرد بهراستی چهرهی شهر را بهوجود میآورد و آنچه در نگاه نخست و بلافاصله هنگام گردش یا حرکت در شهر در مقابل دیدگان ناظر قرار میگیرد در شمار چهره است، از این جملهاند ساختمان، نهادها، فضاها و اثاثیهی شهر.
« بحث کالبد و هویت ارتباطی دوسویه با بکدیگر دارند بدین معنا که هریک میتواند بر دیگری تأثیر گذارد و از آن تأثیر پذیرد و بین آنها رابطهای دوجانبه برقرار میباشد. همانگونه که بحث باطنی در جهت بخشیدن به شکل ظاهری بسیار اثرگذار است، نقش و تأثیربخش کالبدی نیز بر بحثهای اعتقادی و فرهنگی قابل انکار نیست، از طرفی فرم و کالبد یک شهر و بناهای موجود در آن تأثیر روانی بسیار قابلتوجهی بر روی انسان می گذارد. به هر روی، کالبد یک شهر، پوسته ی بیرونی و آشکار آن میباشد که نقش مهمی در برداشت و درافتِی اولیهی ناظر از شهر و تأثیر بر ذهن و رفتار او داراست. این امر توجه به کالبد شهر را دو چندان مینماید.
-4 اهمیت کالبد شهر از دیدگاه ابنخلدون متفکر مسلمان
عبدالرحمان بن خلدون، متفکر برجسته و دانشمند مسلمان در اول رمضان 732 هجری قمری، در تونس متولد شد. اثر گرانسنگ ابن خلدون؛ » المقدمه«؛ یکی از مشهورترین آثار متفکرین مسلمان در سطح جهان میباشد. ابن خلدون به سبب مباحثی که در این کتاب مطرح کرده است، پایهگذار علم جامعهشناسی - علم الاجتماع - شناخته می شود و همچنین به عنوان تاریخنگاری علمی نیز مطرح می باشد. [4] ابنخلدون در اثر برجستهی خود در خصوص کالبد شهر مطالبی مهم را متذکر شده است که میتواند به عنوان یکی از صفات حائز اهمیت در دستیابی به شهر مطلوب قلمداد گردد. مطالب به شکل فهرستوار در ذیل آمده است:
-1-4 مکانشهر مطلوب و اهمیت مکانیابی
مکانیابی شهری از جمله صفات مهم کالبدی برای ساخت شهر مطلوب از منظر ابن خلدون به شمار میرود. وی به این نکته متذکر میشود که بنیانگذاران شهرها نباید از حسن انتخاب جایگاه شهر غفلت کنند، چه بسا این عدم توجه در رشد و توسعه ی شهر تأثیر مستقیمی میگذارد.
از دیدگاه وی بهتر است جایی برای انتخاب مکان شهر در نظر گرفته شود که نسبت به مکانهای دیگربلندتر باشد، - مثلاً بر روی پشته یا تپهای کوهستانی - و یا در جایی که اطرافش دریا یا رودخانههایی باشد که به امر تجارت و رشد و توسعهی اقتصادی نیز کمک کند
از دیدگاه ابنخلدون نوع مکانیابی شهر در ارتقای حس امنیت در فضای شهری نقشی بسزا دارد، همچنین امکان تعاملات و ارتباطات را با دیگر شهرها سهلتر کرده و این نکته را نیز متذکر میشود که اگر شهر در کنار رود و یا چشمههای آب گوارا و حاصلخیز باشد روزی اهالی سهلتر به دست خواهد آمد
