بخشی از مقاله
چکیده:
این مقاله در پی شناخت اهداف پیشرفت در نظام اسلامی است که بر اساس آیات کریمه قرآن و روایات اهل بیت معصومین - ع - و بررسی برخی منابع در این زمینه انجام شده است. نتیجه مطالعه نشان میدهد که اهداف ویژهاي در جامعه آرمانی پیشرفت وجود دارد که با برخی اهداف توسعه مرسوم متفاوت است. جامعه مورد نظر یا جامعه پیشرفته در این پژوهش جامعه طیبه نامیده شدهاست. اهداف جامعه طیبه را میتوان در مواردي خلاصه کرد. علم و آگاهی از جمله این اهداف با حساب میآید که از مهمترین اهداف است. تأمین زندگی فردي، آسایش جسمانی، سکینه و آرامش از مهمترین اهداف جامعه طیبه است که اهداف فردي به حساب میآید.
عزت اجتماعی براي فرد درجامعه ، آزادي عمومی براي تک تک افراد جامعه و امنیت براي همه افراد نیز از اهداف این جامعه الاهی است. اخوت و تعاون در این جامعه براي پیوستگی اجتماعی و نیز همکاري و مشارکت کلیه احاد جامعه در خیرات دنیایی و آخرتی به منظور پایداري و پویایی پیشرفت از مواردي است که در اهداف جامعه طیبه با اهمیت است. استقلال جامعه طیبه به منظور عدم وابستگی در تصمیمات داخلی و احتمالا دفع تعارضات با سایر جوامع متخاصم بسیار مهم در توسعه با حساب میآید.
کلید واژه: جامعه مطلوب، اهداف توسعه، پیشرفت و توسعه اسلامی
-1 مقدمه:
جامعه مطلوب در اندیشههاي مختلفدر معنایی کلی شهرهاي آرمانی و سرزمینهاي خیالی را اتوپیا3 میگویند که تاکنون در تاریخ محقق نشده و تنها بهصورت خیالی در اذهان وجود دارد و در نتیجه اغلب از نظر جامعهشناسان تنها ارزش ادبی دارند و در واقعیت نمیگنجند. - محمدي منفرد، بهروز، 1387، ص - .37این واژه را براي نخستینبار توماس مور 4، بهکار برد . او در سال 1515 میلادي کتابی با عنوان "اتوپیا" نوشت که بسیار مورد پذیرش قرار گرفت. مور در این اثر، جامعهاي آرمانی را تصویر کرد که در آن همهچیز در جاي خود بوده و هیچیک از معضلات جامعه بشري در آن راه ندارد.
مور ویژگیهاي زیر را براي آرمانشهرش بیان میکند: نفی مالکیت خصوصی، نفی هویت فردي، داشتن قوانین محدود، ساده و محکم و قاطع، سادگی در همه مظاهر زندگی و پرهیز از تنوعطلبی، بهرهمندي کامل از طبیعت و زندگی بر افق آن، مشارکت عمومی، تکیه بر تعلیم و تربیت، نفی بیبندوباري جنسی، ترویج دینداري، همسویی دین و سیاست، رویکرد عملی به علوم، کنترل شدید افراد و محدودیت در رفتوآمد و نظارت بر همه شئون زندگی مردم، ادغام زندگی خصوصی و عمومی افراد، نابرابري زن و مرد در همه شئون و وجود نظام پدرسالاري. - اسلامی، سیدحسین؛ 1382، ص - 6-7
-1-1 ریشههاي تاریخی
اندیشه اتوپیایی آرمانشهرگرایی و اتوپیا از مفاهیمی بهشمار میروند که همواره با تولد اندیشه در آدمی همزاد است. دربسیاري از این آرمانشهرها مفاهیم مشترکی مانند عدالتمحوري، قانونمداري و انسجام همگانی وجود دارد و فقط در خصوصیات و جزییات است که آنها باهم تفاوت مییابند. - محمدي منفرد، بهروز؛ پیشین، ص. - 36 اتوپیاها در طول قرون بازتابدهنده نگرانیها و نارضایتیهایی بودند، که خود زاییده همان نگرانیها بهشمار میرفتند . میتوان گفت هرچه ذهن بشر بیشتر دستخوش خلل و اضطراب باشد، اتوپیاها بیشتر به وجود میآیند. - ولز، اچ.جی؛ یوتوپیاها، 1383، فخر یاسري ص - 139 و میتوان گفت ردپاي این تفکر از هزاران سال قبل در قالب دینی و اجتماعی و سیاسی موجود میباشد. - اصیل، حجتاالله، 1371، ص - 18
مدینه فاضله افلاطون نخستین متفکري که اندیشه آرمانی را بر برهان عقلی استوار کرد، افلاطون بود. کتاب "جمهوري" او بابحث براي یافتن مفهوم درست عدالت آغاز میشود و در روندي منطقی و در جستجوي یافتن عدالت جامعهاي آرمانی را پیریزي میکند. - اصیل، حجتاالله؛ پیشین، ص. - 16 او طی تفکرات خود به این نتیجه میرسد که عدالت هماهنگی و همگونی با نظم امور است. طبیعت را نباید به سلیقه خود در بیاوریم یا از آن خود کنیم بلکه بهویژه در سازماندهی شهر و نقش ویژه طبقات تشکیل دهنده آن باید با طبیعت هماهنگ شویم. - روویون، فردریک، 1385، ص - 190افلاطون در توصیف جامعه کامل، بسیار تحت تأثیر نظریات مبتنیبر روانشناسی و زیستشناسی آن زمان قرار گرفته است.
روانشناسی آن روز مبتنیبر این بود که هر انسانی مرکب از دو جزء است : بدن و نفس. به این ترتیب آنچه یک انسان را کامل و با فضیلت میسازد، کمال جسمانی و نفسانی در کنار هم میباشد، منظور افلاطون از کمال در اینجا همان "سلامت" است.افلاطون فرض کرده بود که »اجتماع، واحد بزرگتري از فرد است و مدینه فاضله جامعهاي است که در آن مانند فرد کامل، همه عناصر به نحو موزون و معتدل مشغول به کار باشند عدالت اجتماعی با برقراري طبقات انجام می شود به شرطی که هیچ طبقه در کار دیگر طبقه دخالت و تجاز نکند. از نظر او حکومت، شایسته دانایان و خردمندان و حکیمان است و عدل آن است که اینان بر موضع خود قرار گیرند و بهجاي پول و زور، خرد بر جامعه حکومت داشته باشد. - شمشادي، خدیجه؛ 1385، ص - 107
آرمانشهر فرانسیس بیکن شهر آرمانی بیکن 5 به نام بنسلیم 6، کمتر از آرمانشهر مور خشک و سختگیر و برابريجوست. نقطهاتکاي آن حاکمیت بر طبیعت است که تابع نیازها و امیال انسانی است. حتی مرکز حساس این سرزمین، مدرسه است که کارش پژوهشهاي علمی و فنی است. - روویون، فردریک؛ پیشین، ص - .146 اتوپیايفرانسیس بیکن دنیاي جویندگان علم و دانش است، دنیایی که بیوقفه در آن علم و خرد رشد میکند و در ضمن گهگاه نیز قدرتمند میشود. منظور از علم، نقد دائمی، افزایش و انتشار دانش بیشتر و بسیار بیشتر از این است. شاید بهتر است به جاي علم، بگوییم فلسفه و درحقیقت فلسفه علمی پادشاه میشود. - ولز، اچ.جی؛ پیشین، ص - .139
بیکن در اتوپیاي خود با نام آتلانتیس جدید، جهانی را تصور کرد که علم، بنیان اصلی آن است و عالمان آن را اداره می کنند این جهان چنان که فرانسیس بیکن آن را وصف کردهاست، جهان صلح و سلم، رفاه، بیدردي، بی مهري و بیهمزبانی است. - اردکانی 1386، 7 - 146دولتشهر جاودانی هارینگتون جیمز هارینگتون8 آرمانشهري بهنام جمهوري اوسئانا 9را خلق کرد. ویژگی آن داشتن برنامه و اشارات روشن به مسائل زمانه است. میتوان گفت آرمانشهر زمانی وجود دارد که ساختارها و ارزشهاي دولت براي ابد طراحی شده باشند. در جمهوري اوسئانا، مبنا بر این است که اگر قانون اساسی دولتی داراي لغزش نباشد، به تباهی کشیده نخواهد شد و این لغزشها عبارتاند از تضادها و نابرابري تقسیم زمینها و گردش نوبتی قدرت سیاسی . جمهوري قانونیاي که مبتنیبر این دو طرح باشد بینقص است و حکومتی در نهایت کمال خواهد داشت. - روویون، فردریک؛ پیشین، ص - .215
کارل مانهایم کارل مانهایم10 معتقد است که نگاهی به تاریخ اوتوپیاها نشان میدهد، که هیچ حیطهاي، از زندگی درجامعه مورد غفلت اوتوپیا نبوده است. اوتوپیا رویایی است، که مناسبات خانوادگی، مالکیت اشیاء، مصرف کالا، سازماندهی زندگی سیاسی و حیات مذهبی، همگی شکل و شیوهاي دیگر، در آن پیدا میکنند. با این حساب اوتوپیاهاي منفی، همیشه طرحهایی ارائه میدهند که هر یک با اتوپیاهاي مثبت در تضادند. از حیث اقتصادي هم اوتوپیاها متنوعانداز. شدیدترین اَشکال ریاضتپیشگی گرفته تا توصیه به فزونخواهی و عیاشی را شامل میشوند. - ریکور، پل، 1381، احمد بستانی، ص - 100
مدینه فاضله فارابی در اوج درخشش فرهنگ اسلامی، ابونصر فارابی، اندیشه شهر آرمانی خود را در کتاب "اندیشههاي اهلمدینه فاضله" مطرح ساخت و جامعهاي آرمانی بر پایه اندیشه فلسفی و در قالب مفاهیم شریعت اسلام پیریزي کرد.جامعه فاضله فارابی جمعی از افراد انسانی است که داراي کنش و واکنش اجتماعی و همبستگی اجتماعی هستند. آنها نظام واحدي را تشکیل میدهند که داراي سلسلهمراتب طولی است. رییس جامعه فاضله از نظر او ویژگیهایی دارد زیرا هدف رسیدن انسانها به هدف نهاییشان یعنی سعادت اخروي است. وظیفه انسانها شناخت سعادت و مقدمات آن و توجه مستمر به آن است. رییس مدینه فاضله باید فیلسوف و
