بخشی از مقاله
چکیده:
کاهش آسیب پذیري میراث فرهنگی و بافتهاي تاریخی شهري که در معرض زمین لرزه و سایر سوانح طبیعی هستند، از مهمترین چالشهایی است که کشور با آن مواجه است. در واقع میراث فرهنگی و بافتهاي تاریخی نه تنها داراي ارزش اند و هویت ملتها قلمداد می شوند، بلکه از ابعاد اقتصادي، اجتماعی و سیاسی نیز حائز اهمیت فراوانی هستند. باید اذعان داشت که امروزه بسیاري از بافتهاي تاریخی در برابر سوانح طبیعی خصوصا زلزله و سیل نه تنها به دلیل وجود ساختمانها و بناهاي غیرمقاوم، بلکه به علت فرسودگی زیرساختهاي شهري، از قبیل معابر و شبکه هاي خدمات رسانی که نوسازي نشده اند، بسیار آسیب پذیرند.
نتیجه مطالعات این تحقیق نشان می دهد که آثار تاریخی شهر قم نیز از این امر مستثنی نبوده و بسیاري از بناهاي ارزشمند آن که در هسته مرکزي شهر واقع شده اند ، در معرض آسیب خطرات طبیعی و مصنوع قرار دارند. لذا با توجه به اهمیت موضوع حفظ آثار تاریخی ، لزوم تغییر نگاه مدیریت سوانح و حوادث شهري از مقابله به کاهش مخاطرات و پایداري در برابر صدمات ضروري به نظر می رسد. هدف از این پژوهش بررسی عوامل موثر بر آسیب پذیري بافت هاي تاریخی شهري و ارائه راهکارهاي مناسب جهت حفظ آثار ارزشمند میراثی و فرهنگی با رویکرد "تاب آوري شهري" - پایداري و بازیابی - می باشد.
کلمات کلیدي: تاب آوري شهري ، بافت شهري ، بافت تاریخی شهري ، هسته ي مرکزي شهر قم.
مقدمه :
کاهش آسیب پذیري میراث فرهنگی و بافتهاي تاریخی ایران که در معرض زمین لرزه و سایر سوانح طبیعی هستند، از مهمترین چالشهایی است که کشور با آن مواجه است. در واقع میراث فرهنگی و بافتهاي تاریخی نه تنها داراي ارزش اند و هویت ملتها قلمداد می شوند، بلکه از ابعاد اقتصادي، اجتماعی و سیاسی نیز حائز اهمیت فراوانی هستند .تخریب شهر و ابنیه ي تاریخی بم در زلزله ي سال 1382 این حقیقت را که هیچ نقطه اي از ایران در برابر سوانح امن نیست، بار دیگر به اثبات رساند. باید اذعان داشت که امروزه بسیاري از بافتهاي تاریخی در برابر سوانح طبیعی خصوصا زلزله، نه تنها به دلیل وجود ساختمانها و بناهاي غیرمقاوم، بلکه به علت فرسودگی زیرساختهاي شهري، از قبیل معابر و شبکه هاي خدمات رسانی که نوسازي نشده اند، بسیار آسیب پذیرند - علی آبادي ،. - 1392
یکی از معضالتی که همواره و در طی قرون متمادي زندگی جوامع انسانی را مورد تهدید قرار داده، وقوع بالیا و سوانحی است که، در صورت ناآگاهی و نداشتن آمادگی، صدمات جبران ناپذیري به ابعاد مختلف زندگی انسا نها اعم از حوز ه هاي سکونتی، اجتماعی، اقتصادي، زیست محیطی، روا نشناختی و ... وارد می کند. تا دهه ي 1980 ، رویکرد کاهش میزان آسیب پذیري و مقابله با بحران بر متون نظري مدیریت بحران حاکم بود .از دهه ي 1980 و به خصوص 1990، محققان علوم اجتماعی به نقد رویکرد علوم طبیعی در مدیریت بحران پرداختند و معتقد بودند که آسیب پذیري یک خصوصیت اجتماعی نیز دارد و به خسارت جمعیتی و فیزیکی محدود نمی شود .از آن پس، رفته رفته تالش هایی جهت تغییر در پارادایم غالب مدیریت بحران صورت گرفته است .از این رو، امروزه در سطح جهان، تغییرات چشمگیري در نگرش به مخاطرات دیده می شود؛ به طوري که دیدگاه غالب از تمرکز صرف بر کاهش آسیب پذیري به افزایش تاب آوري در مقابل سوانح تغییر پیدا کرده است - - .
بطور کلی دو نوع استراتژي براي مواجهه با سوانح طبیعی وجود دارد که شامل استراتژیهاي پیش بینی و استراتژیهاي تاب آوري است؛ اولی براي روبرو شدن با مشکالت و معضالت شناخته شده به کار می رود و دومی براي مقابله با مشکالت ناشناخته . - Mandin,2007 - در این بین تاب آوري ؛ به منزله ارتقاء توانایی جامعه، برنامه ریزي و آمادگی براي جذب و بهبود و موفقیت بیشتر براي مقابله با اثرات ناخواسته بعد از سوانح و ترمیم و بهبود جامعه سانحه دیده از لحاظ اجتماعی، اقتصادي، زیست محیطی و کالبدي است . - Manyena,2011 - در سا لهاي اخیر، مطالعه درباره ي مفاهیم تاب آوري در مقیاسهاي شهري و منطقه اي توجه ویژه اي را به خود جلب کرده است، هرچند سطح وتعداد این مطالعات در مقیاس شهري بیش از مطالعات انجام شده در مقیاسهاي باالتر است . از این رو، خأل این دسته از مطالعات در حوزه ي مطالعات منطقه اي نمایان است ،به ویژه در کشور ایران، با وجود برخی مطالعات در زمینه ي متون نظري در مقیاس شهري، هنوز مطالعه ي عمیق و جامعی بر روي مفهوم تا بآوري در بعد منطق هاي صورت نپذیرفته است - داداش پور، . - 1394
این مقاله با قراردادن مفهوم تاب آوري در کانون توجه خود، به بررسی و مطالعه تاب آوري بافت تاریخی شهر قم در ابعاد گونا گون به عنوان مهمترین شهر جهان تشیع در برابر سوانح طبیعی و مصنوعی می پردازد. با عنایت به جایگاه ویژه کالنشهر قم و اهمیت آن از ابعاد زیارتی، اجتماعی و فرهنگی در میان شهرهاي اسالمی و نیز قدمت دیرینه و تاریخ پرفراز و نشیب آن و اهمیتی که همواره در سطح ملی و بین المللی داشته است، مطالعه آن به عنوان یک شهر مسبوق به سابقه در امر تاب آوري بسیار حائز اهمیت است. هدف از این تحقیق، بررسی وضعیت انعطاف پذیري هسته مرکزي شهر قم با لحاظ دو مؤلفه تاب آوري شهري - به عنوان ایده آل ترین وضعیت - و آسیب پذیري شهري - به عنوان وضعیت نامطلوب - از دیدگاه هاي مختلف و براساس هفت بعد کاهش مخاطرات، زیرساختی، ساختاري -کالبدي، اقتصادي، محیط زیستی، اجتماعی -فرهنگی و مدیریتی و با هدف شناسایی نقاط قوت و ضعف بافت تاریخی شهري از منظر تاب آوري میباشد.
روش تحقیق:
این پژوهش از نوع توصیفی – تحلیلی و به روش کمی - کیفی و با بهره گیري از سامانه اطالعات جغرافیائی - GIS - صورت پذیرفته است . در انجام مطالعات این تحقیق شاخصها و معیارهاي تاب آوري شهري بر اساس اسناد و گزارشات کتابخانه اي و همچنین مشاهده میدانی گردآوري شده و در محدوده مطالعاتی مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته است.
پیشینه تحقیق:
ورود مبحث تاب آوري به مباحث شهرسازي و مدیریت بحران به مثابه تولد فرهنگی جدید می باشد. عبارتهایی چون جوامع تاب آور و ایجاد جوامع تاب آور ، معیشت تاب آور و پایدار به صورت معمول در مقاالت علمی و برنامه هاي عملیاتی استفاده می شوند. این درحالی است که برخی از آن به عنوان الگوي جدیدي در تحوالت شهرسازي یاد می کنند .واژه ي "تاب آوري" نخستین بار در مباحث مدیریت سوانح از سال 2005 در همایش هیوگو مطرح شد. به تدریج این مفهوم، در هر دو بعد نظري و عملی کاهش خطرهاي سوانح، جایگاه باالتري یافت و در ابعاد مختلف جامعه تاب آور، معیشت تاب آور، زیست بوم تاب آور و ... مطرح شد .با گذشت زمان، در بسیاري از کشورهاي جهان، این رویکرد در سلسله مراتب برنامه ریزي مدیریت بحران از جمله مقیاس منطقه اي به طور فزاینده اي مورد توجه قرار گرفته است - داداش پور، . - 1394
بهتاش و همکاران - 1392 - در مقاله " ارزیابی و تحلیل ابعاد و مولفه هاي تاب آوري کالن شهر تبریز" در مطالعه، ارزیابی و سنجش میزان تاب آوري کالنشهر تبریز ، ابتدا مؤلفه ها و ابعاد مطر ح در تاب آوري شهري تدقیق ، سپس با استفاده از دیدگاه خبرگان حوزه هاي مختلف که حوزه تخصصی خود بوده اند به ابعاد و مؤلفه هاي مختلف مورد تاب آوري کالن شهر تبریز پرداخته اند. احد نژاد و جلیل پور - 1390 - در تحقیق خود به عنوان "ارزیابی عوامل بیرونی تأثیرگذار در آسیب پذیري ساختمانی بافت قدیم شهرها در برابر زلزله"با استفاده از شاخصهایی نظیر دسترسی به شبکه ي معابر، سازگاري و ناسازگاري کاربریها، دسترسی به فضاهاي باز، ترا کم جمعیت و دسترسی به مرا کز درمانی، به بررسی عوامل تأثیرگذار در آسیبپذیري ساختمانهاي بافت تاریخی شهرها در برابر زلزله پرداخته اند.
حسینی نژاد - 1389 - در پژوهش خود با عنوان " بررسی روشهاي کاهش آسیب پذیري بازار تبریز در برابر زلزله و آتش سوزي" به بررسی عوامل مؤثر در آسیب پذیري فضاهاي تاریخی به خصوص بازار به عنوان یکی از اجزاي مهم بافتهاي تاریخی پرداخته است. در تحقیق دیگري که توسط حسینی جناب - 1385 - انجام گردیده است ، به سازماندهی ارکان مدیریت بحران زلزله با توجه به مدیریت استراتژیک در بافتهاي تاریخی و بررسی ساختار سیستم مدیریت بحران و اقدامات کمیته ي اضطراري و ساماندهی فرماندهی حادثه در بافتهاي تاریخی پرداخته شده است. و نهایتا کالنتري و همکاران - 1386 - ، در مقاله اي تحت عنوان "آسیب پذیري بافت تاریخی شهر یزد در برابر زلزله"ضمن بر شمردن اهمیت بافت تاریخی شهر از لحاظ فرهنگی، اقتصادي و اجتماعی به موقعیت مکانی و ویژگیهاي جمعیتی بافت تاریخی شهر یزد اشاره کرده اند و در ادامه ضمن بررسی پیشینه ي لرزه خیزي منطقه به گونه شناسی ساختمانها و آسیب پذیري آنها پرداخته اند.
