بخشی از مقاله
خلاصه
مهمترين دغدغه مديران شهري دست يابي به توسعه ي پايدار با استعانت از وصول درآمدهاي مستمر ميباشد.
درآمدهاي حاصله در شهرداريهاي کشور عمدتا از منابع ناپايدار اعم از وصول عوارض ناشي از ساخت و ساز و يا جرائم تخلفات ساختماني بوده که با شرايط رکود اقتصادي و تورم حاکم بر جامعه ،شهرداري ها را دچار تزلزل نموده است .در اين مقاله با تکيه بر بررسي پتانسيلهاي درآمد زايي در شهرداري به روابط موجود ميان مديريت مؤثر و جذب منابع درآمدي شهرداريها و ارتباط آن با مفهوم توسعه پايدار شهري با نگاهي بر برنامه ريزيهاي مديريت شهري در شهرداري رشت به منظور ارتقاي سطح شهرنشيني ،ايجاد اشتغال و جذب منابع درآمدي پايدار پرداخته شده است .
کلمات کليدي: مديريت شهري ، گردشگري ، گردشگري شهري ، درآمد پايدار
١. مقدمه
امروزه مديريت شهري در جهان تحول يافته است . شهرها مديريت مي شوند تا بتوانند رفاه و آسايش ساکنان خود را تامين کنند. مديريت شهري داراي تشکيلات وسيعي است و نقش مهمي در موفقيت برنامه ها و طرح هاي توسعه شهري و همچنين رفع نياز جمعيت ، جريان عبور و مرور در شهر، رفاه عمومي،مسکن ، کاربردي زمين ، تفريح ، فرهنگ ، اقتصاد، تاسيسات زير بنايي و امثال آنها بر عهده دارد (شيعه ،١٣٨٢). هدف مديريت شهري، ارتقاي شرايط کار و زندگي جمعيت ساکن ، در قالب اقشار و گروه هاي مختلف اجتماعي و اقتصادي و حفاظت از حقوق شهروندان ، تشويق به توسعه اقتصادي و اجتماعي پايدار و حفاظت از محيط کالبدي است (سعيدنيا،١٣٧٩). مديريت شهري بايد براي شهر برنامه ريزي کند، فعاليت هاي شهري را سازمان دهد و بر فعاليت هاي انجام شده نظارت کند و حتي براي انجام بهينه امور، انگيزه ايجاد کند ( همان منبع ، ص ٢٠). انجام چنين مواردي به آگاهي از اصول مديريت ، برنامه ريزي، ارتباطات ، انگيزش ، سازماندهي، هدايت ، رهبري، و نظارت و کنترل باز مي گردد. از جمله وظايفي که بر عهده مديريت شهري است ايجاد فضا و شرايط لازم در شهر براي افزايش جذب گردشگران مي باشد. مراکز شهري به علت دارا بودن جاذبه هاي تاريخي و فرهنگي، غالبا مقاصد گردشگري مهمي محسوب مي شوند. شهرها با جاذبه هاي متنوع شامل : موزه ها، بناهاي يادبود، سالن هاي تئاتر، استاديوم هاي ورزشي، پارک ها، شهربازي، مراکز خريد، مناطق با معماري تاريخي و مکان هايي مربوط به حوادث مهم يا افراد مشهور جاذب گردشگران بسياري هستند. بنابراين ، حجم زيادي از امکانات گردشگري نظير: محل سکونت ، سرو غذا، ارتباطات ، حمل و نقل و ساير خدمات گردشگري، در شهرها واقع اند که بازديدکنندگان از مناطق اطراف ، و خود شهر، از آنها استفاده مي کنند (پاپلي يزدي و سقايي، ١٣٨٥). امروزه اهميت گردشگري و جهانگردي و لزوم بررسي و تحقيق در مورد آن با توجه به نقش هاي مهم اقتصادي، اجتماعي و فرهنگي بر هيچکس پوشيده نيست . اين فعاليت در دنياي کنوني به صورت يکي از مهمترين عوامل توليد ثروت ، کار، ايجاد پويايي، جابجايي انسان ها و ثروت ملت ها درآمده است ( مشبکي و ملک اخلاق ،١٣٨٢). ورود گردشگران به هر منطقه موجب درآمدزايي و ايجاد فرصت هاي اقتصادي جديد مي شود که از اين طريق سطح فعاليت هاي اقتصادي در بخش هاي مختلف فعال مي شود (مداح ، ١٣٨٦).
توسعه و بقاي شهرها در گرو مديريت شهري علمي و کارآمد مي باشد بطوريکه فعاليت شهرها اعم از برنامه ريزي سازماندهي و نظارت ، بدون مديريت شهري غير قابل تصور مي باشد و کليه امور اقتصادي شهرهاي بزرگ وکوچک با يرنامه ريزي ومديريت علمي جريان مي يابد. چرخه ي اقتصاد شهرهاي پيشرو تابعي از مديريت و برنامه ريزي صحيح بوده که در اجراي آن نظارت مديريت شهري موثر مي باشد. نگاه اقتصادي به برنامه ريزي هاي کلان و جزئي در شهرداري ها وساماندهي فعاليتهاي شهري در راستاي توسعه شهر از زاويه کسب درآمدهاي پايدار از اهم اهداف مديران شهري کارآمد و مؤثر مي باشد.
مرکز اطلاعات علمي و تخصصي مديريت شهري (UMIC) در تعريفي مديريت شهري را عبارت از اداره امور شهر به منظور ارتقاء شاخص هاي زندگي شهري در ابعاد مختلف اجتماعي ، اقتصادي و فرهنگي با همکاري کليه اجزاء رسمي و غير رسمي مؤثر و ذيربط (اعم از بخش خصوصي و دولت ؛ قواي سه گانه و مردم ) با رهبري شهرداري و با هدف دستيابي به توسعه همه جانبه و پايدار شهري و با عنايت به اهداف و سياستهاي کلان کشور، بيان نموده است .
از سوي ديگرگردشگري يکي از ارکان اصلي و محرک اقتصادي بسياري از شهرهاست که نقش مهمي در اشتغال ، درآمد پايدار و حفاظت زير ساخت ها و خدمات عمومي شهرها بر عهده دارد و شهر را در مسير توسعه پايدار هدايت مي کند. از اين رو مديريت شهري مؤثر با استفاده از ظرفيت هاي گردشگري در محدوده شهر مي تواند به ايجاد درامد مستمر و پايدار بپردازد که همين امر موجب توسعه شهري و ارتقاء سطح کيفيت شهرنشيني خواهد شد.
رشد فزاينده گردشگردي در دوره اي مورد توجه قرار مي گيرند (علي پور و ديگران ،١٣٨٩). ايجاد مهمان خانه ها، استراحتگاه ها، و مکان هاي تفريحي در نقاط مختلف به صورت يک اقدام عمده بودجه شهرهاي بزرگ درآمده است و همچنين تکنولوژي پيشرفته باعث شده است که مسافران بالقوه کنوني بتوانند به مسافرت هاي سالم ، بي خطر، آرام و لذت بخش بروند (پارسائيان ، اعرابي ، ١٣٨٢) که همگي در جذب بيشتر گردشگران موثر مي باشند (همان منبع ، ص ١٠).
٢. بيان مسئله
امروزه کسب درآمدهاي پايدار توسط شهرداري ها يکي از چالش هاي بزرگ بوده که هر شهرداري به تناسب پتانسيل هاي موجود و جغرافياي شهري در صدد جذب منابع درآمدي در آن شهر مي باشد. تحولات جمعيتي و مهاجرت روستائيان به شهر مديران شهري را بر آن داشت تا با ارائه خدمات نوين و مناسب ونيز برنامه ريزي،کنترل و هدايت پروژه هاي عمراني با تحولات پيش رو همگام گردند، در اين اثني شهرداري هاي پيشرو پا را اندکي فراتر نهاده و با برنامه ريزي هاي کوتاه مدت و بلند مدت به جستجوي پتانسيل هاي شهر به منظور ايجاد درآمدهاي پايدار و برنامه ريزي به جهت تبديل فرصتهاي بالقوه شهري به بالفعل پرداختند.
چالش هاي موجود در مواردي چون قوانين به جهت قديمي بودن ، فقدان هماهنگي بين دستگاههاي اجرائي، عدم ضمانت اجرائي جهت اجراي کامل برخي از قوانين ، عدم جايگاه و منزلت شهرداري هاي کشور برخلاف ساير کشورهاي توسعه يافته ، عدم اعمال مديريت واحد شهري، ضعف و فقدان تخصص مرتبط با اقتصاد شهري در بين شهرداران منتخب از سوي شوراها و کمبودهاي مالي به سبب عدم تخصيص کمکهاي در خور از سوي دولت به شهرداري ها، حذف برخي از عوارض موضوعه توسط شهرداري ها از سوي مراجع قانوني و عدم برنامه ريزي ها و هماهنگي صحيح در راستاي تصميم گيري و وضع قوانين ، مصوبات و ضوابط مرتبط به درآمدزايي شهر در زمره ي چالش هاي اساسي جلوي روي مديريت شهري و مديران شهرداري مي باشد.
مديريت شهري مؤثر، با بهره گيري از توان علمي و بکارگيري بازوان درآمدزاي هر شهر توسط سازمانها، ادارات ، فعالين بخشهاي خصوصي و سرمايه گذاري، پس از شناسايي فرصت هاي درآمدزا و قابل سرمايه گذاري شهر و با هدف توسعه ي اقتصاد شهري، کليه فعاليت هاي شهرداري را با مباحث اقتصادي همسو مي نمايد.
حال اين مسئله مورد بحث واقع مي گردد که آيا مديريت شهري کارآمد و موثر مي تواند در جذب گردشگر و منابع درآمدي پايدار تأثير مثبتي داشته باشد ياخير؟
٣. ضرورت و اهداف پژوهش
دراغلب شهرهاي کشور تکيه بر عوارض درآمدي ناشي از ساخت و سازها سطح کيفيت زندگي شهري را بصورت چشمگيري پايين آورده است و اتکاء به درآمد عوارض مازاد بر تراکم به معني پذيرش تخريب فضاهاي شهري و عدول از شرايط و ضوابط يک شهر سالم است . تجربه ساليان اخير در شهرهاي بزرگ کشور مؤيد اين موضوع مي باشد( شهيدي و رشيدي ١٣٨٦). نبود منابع درآمدي و مالي مناسب و اتکاي بيش از حد بسياري از شهرداري ها به درآمدهاي ناپايدار شهرداري، شهروندان و مديران شهري را درگير نموده و توجه بسياري از انديشمندان ، مديران و محققان داخلي و خارجي را به تحقيقات گسترده در اين زمينه جلب نموده است . اقلام درآمدي شهرداري در يک تقسيم بندي کلي به چهاردسته اصلي عوارض و ماليات هاي دريافتي، فروش خدمات ، استقراض و دريافت کمک هاي بلاعوض تقسيم بندي مي گردد (شرزه اي و ماجد،١٣٩٠).
بررسي هاي انجام شده حاکي از آن است که منابع درآمدي عبارتند از: درآمد حاصل از جرايم شهري و تخلفات ساختماني، عوارض پروانه ساخت وساز و واگذاري تراکم (دانش جعفري و همکاران ،١٣٩٣). اتکاي بيشتر شهرداري به درآمد هاي ناپايدار موجب گرديد تا شهر در همه ابعاد خود از جمله فرم کالبدي و منظر شهر، دچار مشکل اساسي گردد و به تبع آن کاهش کيفيت در زندگي شهري پديدار شود. بنابرابن توجه و تمرکز بر منابع درآمدي پايدار موجب کاهش تبعات ياد شده خواهد شد. با توجه به مشکلات درآمدي شهرداري ها، از فرصت هاي بالقوه گردشگري شهري ايجاد منابع درآمدي مستقيم براي شهرداري ها، کمک به گردش اقتصادي در بخش هاي مختلف شهر ها، کمک به رفاه و عدالت اجتماعي ميان شهروندان و زمينه سازي براي مشارکت اجتماعي و اقتصادي شهروندان است . گردشگري يکي از ارکان اصلي محرک اقتصادي بسياري از شهر هاست که نقش مهمي در اشتغال ، درآمد و حفاظت زير ساخت و خدمات عمومي شهري بر عهده دارد. با توجه به تکاليف قانوني شهرداري در برنامه پنجم توسعه در ايجاد نظام درآمدي پايدار، استفاده ظرفيت هاي گردشگري مي تواند نقش بسزايي در تأمين درآمد براي شهرداري ها داشته باشد. شهرداري ها با توجه به نقش اساسي خود در توسعه گردشگري مي توانند با برنامه ريزي و مديريت صحيح و سرمايه گذاري در ارائه خدمات گردشگري درآمدي پايدار را براي شهرشان ايجاد کنند. گردشگري شهري مي تواند تصوير و برند ثابتي براي شهر طرح ريزي و اجرا کند که موجب بهره وري تمام خدمات و فعاليت هاي ارائه شده توسط شهر ها مي شود. در نتيجه براي ساکنان و شهر ها ايجاد ارزش کرده و درآمد قابل توجهي فراهم مي نمايد.مطالعات بسياري در زمينه نقش گردشگري شهري در اقتصاد شهري انجام شده است که تمامي آنها بر درآمدزايي گردشگري به عنوان يکي از مزاياي گردشگري در کلان شهرها اتفاق نظر دارند. در واقع مخارج بازديدکنندگان ،نه تنها بر فرصت هاي شغلي و دستمزدها اثر مي گذارد،بلکه درآمدي را نيز براي بخش عمومي و خصوصي ايجاد مي نمايد. اين درآمدها از طريق ماليات ،هزينه بابت استفاده از تسهيلات عمومي و ماليات گردشگري قابل وصول است . همچنين اثر تکاثري گردشگري موجب افزايش فعاليت اقتصادي و چرخش مالي بالا در ساير بخش هاي اقتصادي مي شود. طرح موضوع خودکفايي و خود اتکائي شهرداري در سال ١٣٦٢بي توجه به مبناي نظري حاکم به روابط مالي دولت و شهرداري و ادامه اين سياست در سال هاي بعدي، شهرداري هاي کشور را در شرايط بغرنجي قرار داد. همزمان با کاهش کمک هاي دولت به شهرداري ها و اعمال سياست هاي خود کفايي شهردارها، شهرداري ها به شيوه هاي مختلفي متوسل مشدند . به طوري که در سال ٧٧-٦٢ بي توجه به مباني نظري حاکم به روابط مالي دولت و شهرداري و ادامه اين سياست در سال هاي بعدي، شهرداري هاي کشور جهت تأمين هزينه مبتني بر عوارض ساختمان ها، فروش تراکم و تغيير کاربردي اراضي بوده است (اکبري و جمشيدي،١٣٩٢). فروش مازاد تراکم موجب اثرات نابجا بر سيستم شهري، تراکم جمعيت و کاهش فضاهاي عمومي و باز مي شود. از ديگر معضلات ناشي از مشکلات مالي شهرداري توسعه قارچ گونه شهر به علت ساخت و سازهاي غيراصولي و غيرمهندسي در حاشيه شهرهاست . همچنين تأخير در پروژه هاي عمراني و از بين رفتن زمين هاي کشاورزي، باغ ها و فضاي سبز که منابع توليد اکسيژن شهر هستند، در زمره مشکلات ناشي از مشکلات مالي شهردري محسوب مي گردند (عباسي و همکاران ١٣٩٠).
از آنجايي که روش هاي سنتي درآمدزدايي در شهر ها، هزينه هاي فزاينده اداره شهر را پاسخگو نيست گردشگري شهر توانسته است به عنوان منبع درآمدي پايدار و قابل اتکاء توجه مديران شهري را به خود جلب کند. امروزه شهر هاي موفق در گردشگري شهري بخش مهمي از اقتصاد شهرشان را از طريق گردشگري اداره مي کنند.
شهرداري رشت متکي بر منابع درآمدي ناپايدار است که اين منابع کوتاه مدت بوده و اثرات منفي بر شهر خواهند داشت لذا بررسي منابع درآمدي جديد از جمله گردشگري شهري که پايدار بوده و شهر را در مسير توسعه پايدار هدايت کند الزامي به نظر مي رسد.
امروزه اقتصاد شهر و شهرداري به يکديگر گره خورده است ، در همين راستا صنعت گردشگري به عنوان يک اهرم اقتصادي مهم براي تأمين منابع مادي در شهر ها در دستور کار قرار گرفته است . با مديريت و سازماندهي، پتانسيل با ارزشي چون گردشگري مي تواند منابع درآمدي خوبي براي شهرداري ايجاد کند. رشد سفرهاي کوتاه مدت ، شهر ها را به يکي از اصلي ترين مراکز گردشگري تبديل کرده است . از سوي ديگر با اوج گرفتن نگراني از عواقب فعاليت هاي انساني و به دنبال گزارش برانت لند در دهه ١٩٨٠، پارادايم توسعه پايدار مطرح شد. اين رويکرد امروزه در ادبيات برنامه ريزي و مديريت شهري، از جايگاه ويژه اي برخوردار است . توسعه پايدار منحصر به مسايل زيست محيطي نيست ، بلکه جنبه هاي سياسي، اقتصادي، اجتماعي و فرهنگي آن نيز داراي اهميت زيادي است .
براين اساس توسعه پايدار شهري توسعه انساني پايدار را نيز به همراه ميآورد، مفهوم پايداري در توسعه شهري با بهبود زير ساخت ها و مسکن شهري و توزيع متناسب و عادلانه تسهيلات و خدمات شهري براي افزايش رفاه شهروندي ممکن مي شود (١٧;٢٠١٥,United Nations). با اين حال ، بسياري از چالش هاي موجود در شهر ها ، دستيابي به رفاه شهروندي را مشکل مي نمايند. چالش هاي مشترک شهري شامل ازدحام ، کمبود بودجه براي ارائه خدمات اساسي ، کمبود مسکن کافي و زوال زير ساخت هاست .
مجامع بين المللي بسياري درراستاي توسعه پايدار شهري اقدام نموده اند، در تمامي اين اقدامات ، به طور مثال در کنگره جهاني که دولت هاي محلي و توسعه پايدار که در ماه ژوئن ٢٠١٢ در شهر ريودو ژانيرو برگزار شد، اقتصاد سبز يا پايدار در شهرها به عنوان شاخص مهم توسعه پايدار مطرح هستند که در فهرست سالم ترين و امن ترين شهرها، شهرهايي مطرح هستند که درآمد بالايي دارند
(٢٥;٢٠١٢,United Nations Conference On sustainable Developoment).
به خوبي روشن است که اين اهداف در سايه منابع مالي پايدار که به اقتصاد سبز موسوم است قابل وصول خواهد بود.
سازمان ملل متحد در دستور جلسه اي در سال ٢٠١٤ اهدافي را براي دستيابي به توسعه پايدار در سال ٢٠٣٠تدارک ديده است . يکي از اين اهداف دستيابي به رشد اقتصادي پايدار در سطح شهر ها و اشتغال کامل است . ارتقا گردشگري پايدار از استراتژي هاي لازم براي دستيابي به اين هدف معرفي شده است (٢١;٢٠١٥,Unwto). گردشگري پايدار نيز مي تواند منابع مالي مالي پايداري را براي شهر به ارمغان آورد. سازمان جهاني جهانگردي به گردشگري شهري به عنوان سفر مسافران به شهر ها و اماکن پر جمعيت اشاره مي کند. زمان اين سفرها معمولا کوتاه مدت است (يک تا سه روز). بنابراين مي توان گفت که گردشگري شهري پيوند نزديکي با بازار کوتاه مدت دارد. مي توان گفت که شهر در رابطه با فعاليت گردشگري ماهيتي دوگانه دارد. از يک سو شهر ها خاستگاه عمده واصلي جريان هاي گردشگري به ويژه گردشکري انبوه هستند و بسياري از گردشگران امروزي را کساني تشکيل مي دهند که شهر ها کار و زندگي مي کنند. از سوي ديگر شهرها به دليل داشتن انواع جاذبه ها محل پويايي فعاليت هاي اجتماعي، فرهنگي و اقتصادي يکي از مهم ترين مقصدهاي گردشگران به شمار مي آيند. گردشگري شهري اغلب به منظور بهبود کيفيت زندگي در جوامع محلي به ميزان زيادي مورد توجه قرار گرفته و در فرايند جهاني شدن اهميت روز افزوني يافته است (٢٠١٤,Khoshkham et al) و همچنين پويايي اقتصاد شهري را به ارمغان مي آورد . گردشگري شهري علاوه بر منافع خاص اقتصادي مانند ايجاد اشتغال و درآمد مي تواند کمکي به افزايش جمعيت معاش ساکنان ، جلوگيري از بين رفتن ارزش ها و سنت ها ي محلي ، بهبود آگاهي ساکنان ، توسعه تسهيلات جديد و زير ساخت هاي شهري و نوسازي و مرمت ساختمان ها باشد(حاتمي نژاد و شريفي ،١٣٩٤). گردشگري شهري علاوه بر سودآوري اقتصادي که پيشتر ذکر شد ، نش سرمايه گذاري و فعال کردنجريان هاي مولد اقتصادي را هم ايفا مي کند که همان مفهوم ضريب تکاثري است .(حاتمي نژاد و همکاران ،١٣٩٢). شهروندان و جوامع که درگير بحران اقتصادي هستند، نسبت به گردشگري به عنوان يک عامل نجات دهنده اقتصادي نگاه مثبتي دارند
.(TERZIDOU & STYLIDIS, 2015)
بسياري از شهر هاي دنيا تجربيات مثبتي از گردشگري شهري داشته اند. چين و ترکيه نمونه هايي هستند که از اين ابزار در جهت توليد درآمد و رشد اقتصاد شهري بهره برده اند(٢٠١٤:٤٦ ,ma et al ;٢٠١٥,Uysal).
٤. پيشينه تحقيق
مسعود تقوايي و همکاران (١٣٧٩) در مقاله اي با عنوان "نقش مديريت شهري در دست يابي به توسعه پايدار گردشگري، مطالعه موردي: شهر کرمانشاه " به بررسي متغير هاي ضروري عملکرد مديريت شهري، در ارتباط با توسعه گردشگري پايدار شهري در شهر کرمانشاه پرداخته است . نتايج حاصله جاکي از آن است که بين مديريت يک پارچه شهري و همکاري هاي متقابل مديران شهري و مردم محلي با دستيابي به توسعه پايدار گردشگري شهري رابطه مثبت و مستقيم وجود دارد، يعني هر مقدار مديريت شهري هما هنگ تر باشد و ارتباطات بيشتر بين مديريت شهري و مردم محلي برقرار شود، به همان اندازه امکان دستيابي به توسعه پايدار گردشگري شهري بيشتر خواهد شد. مدهوشي و ناصرپور(١٣٨٢) در پژوهشي تحت عنوان " ارزيابي موانع توسعه صنعت گردشگري در استان لرستان " عوامل مؤثر بر توسعه نيافتگي صنعت گردشگري استان لرستان را مورد بررسي قرار دادند و چهار عامل تعداد مراکز تصميم گيري، ضعف بازاريابي، ضعف امکانات زيربنايي و خدمات گردشگري و فقدان فرهنگ پذيرش گردشگر، که به نظر مي رسيد با توسعه نيافتگي صنعت گردشگري لرستان مرتبط باشند را به عنوان ابعاد موضوع مطرح نمودند، نتايج به دست آمده بيانگر رابطه مستقيم بين اين عوامل و توسعه نيافتگي صنعت گردشگري استان لرستان بود. رکن الدين افتخاري و مهدوي (١٣٧٩) در پژوهشي تحت عنوان "راهکار هاي توسعه گردشگري روستايي با استفاده از مدل SWOT "دهستان لواسان کوچک " با استفاده از تجزيه و تحليل هاي انجام گرفته نشان مي دهند که آستانه آسيب پذيري نقاط روستايي به علت گردشگري بودن بسيار بالاست و نيازمند بازنگري و ارائه سياستهاي مناسب در جهت رفع محدوديتها و استفاده از مزيتهاي نسبي موجود مي باشد.
توسام وجنکينز(١٩١١) در پژوهشي با عنوان " رويکرد برنامه ريزي منطقه اي براي توسعه صنعت گردشگري، نوسانات فصلي گردشگري را دليل مهمي براي بازاريابي در صنعت مسافرت و گردشگري بيان کردند. موردوچ (١٩١١) در مقاله اي با عنوان "توسعه توريست در استواني: جاذبه ها، پايداري و توسعه روستايي" عوامل مؤثر درتوسعه توريسم در کشور استواني را از زمان استقلال اين کشور بررسي مي کند و در اين بررسي، توسعه يکپارچه و شکل سمبوليک توريسم در دوران معاصر و پايداري آن (توريست پايدار) و همچنين مزايا و منافع اقتصادي توسعه توريست و تأثير اجتماعي، اقتصادي و محيطي آن را به تصوير مي کشد و بيان مي کند که اعتماد گردشگران جايگاه ويژه اي در توسعه توريسم و جلب گردشگران از کشور هاي مختلف دنيا دارد.
کرچر(١٩٩٣) در پژوهشي با عنوان " بعضي از اصول گردشگري پايدار: درک اثرات اجتماعي و محيطي صنعت توريسم "
اصول گردشگري پايدار را شامل : استفاده پايدار از منابع ، کاهش مصرف انرژي و جلوگيري از اتلاف آن ، حفظ تنوع ، صنعت گردشگري و برنامه ريزي، حمايت از نظام اقتصاد محلي، مشارکت اجتماعي محلي، مشاوره با افراد ذينفع و عامه مردم ، آموزش خدمه ، بازاريابي صنعت گردشگري ، و انجام تحقيقات مستمر پيرامون توسعه گردشگري مي داند.
٥. مباني نظري
٥-١: مفهوم مديريت شهري
گستردگي و پيچيدگي مسائل شهري و رشد و توسعه روزافزون شهرها، مديريت امور شهرها به وظيفه اي دشوار تبديل نموده است . علاوه بر موضوعاتي همچون محيط زيست ، حمل و نقل ، ايمني و برنامه ريزي شهري يکي از عوامل مهمي که تاثير فزاينده و تعيين کننده اي بر عوامل سازنده شهري دارد، مديريت شهري است . به عبارتي، مسائل بسياري در شهرها وجود دارد که براي حل آنها و پاسخ به درخواستهاي موجود در عرصه هاي زندگي جمعي، وجود مديريت شهري، ضروري است . اين موضوع به خصوص در مسائل خدماتي و عمراني عمومي، جنبه ويژه پيدا مي کند. لذا اموري مانند تامين بهداشت و نظافت محيط شهر، ايجاد و حفظ فضاي سبز، تامين ايمني شهر و شهروندان نيازمند وجود سازماني با تشکيلات مشخص است تا مديريت شهر به نحوه مطلوب صورت گيرد.
بدين سان تعاريف زير را از برخي صاحب نظران براي بيان مديريت شهري مي توان عنوان نمود:
• مديريت شهري عبارت است از سازماندهي عوامل و منابع براي پاسخگويي به نيازهاي ساکنان شهر (صرافي و ديگران ، ١٣٧٩) و شامل کارکردهاي برنامه ريزي، اجرا، نظارت ، کنترل و هدايت است که براي اعمال قدرت بايد برآمده از اراده شهروندان و قرارداهاي اجتماعي باشد (تقوائي و صفرآبادي،١٣٧٩).
• اگر شهر همچون سازماني در نظر گرفته شود، لازم است که در رأس آن عنصري براي برنامه ريزي آينده و اداره امور کنوني قرار گيرد، اين عنصر را مي توان مديريت شهري ناميد (صرافي و عبدالهي، ١٣٧٩).
• چنانچه شهر به مثابه يک سازمان قلمداد گردد، لازم است که در راس آن و به منظور اداره امور شهر از فني استفاده گردد که همان مديريت شهري است (شيعه ، ١٣٧٩).
• مديريت شهري، مديريت فرايند بکارگيري موثر و کارآمد منابع مادي و انساني در برنامه ريزي، سازماندهي، بسيج منابع و امکانات و هدايت و کنترل است (ستاري و ذبيحي، ١٣٨٨).
• مديريت شهري به همه نهادها، سازمان ها و افرادي گفته ميشود که ، به صورت رسمي و غيررسمي در فرايند مديريت شهر اثرگذار هستند (لطفي و همکاران ، ١٣٨٨).
مفهوم مديريت شهري در تعاريف کل نگر از مفهوم صرف اداره امور شهر فراتر است و با ساختارهاي اجتماعي، سياسي و اقتصادي مرتبط است و نقش فعالي در توسعه ي شهر پيدا ميکند. در اين نگرش ، مديريت شهري، مسئوليتي استراتژي است که نتايج و پيامدهاي عملياتي نيز به همراه دارد و به اين علت ، تعامل آن با حوزه هاي قدرت ، سياست ، و اجتماع و اقتصاد شهري اجتناب ناپذير است (١٩٩٨,Mc Gill). مديريت شهري گروه ها را در شبکه هاي مختلفي که منافع آنها حکم مي کند، قرار مي دهد و توجه به منافع آنها در جهتدهي ساختار شهري موثر مي افتد. بنابراين ، مديريت شهري به بررسي مسائل فضايي ميپردازد که شهروندان با آن درگير هستند (١٩٧٠ ,Thooenig). هدف کلان مديريت شهري ايجاد محيطي قابل زندگي براي همه همراه با عدالت اجتماعي، کارايي اقتصادي و پايداري زيست محيطي است (صرافي و همکاران ، ١٣٧٩).
به عبارتي، مهمترين هدف مديريت شهري را مي توان به ارتقاي شرايط کار و زندگي جمعيت ساکن ، در قالب اقشار و گروههاي مختلف اجتماعي و اقتصادي و حفاظت از حقوق شهروندان ، تشويق به توسعۀ اقتصادي و اجتماعي پايدار و حفاظت از محيط کالبدي دانست (سعيدنيا،١٣٧٩). بنابراين هنگامي که شهر داراي مشکات و نارسايي هايي در چرخه امور است و ز مشکلات بهداشت شهري وآلودگي هاي محيطي برخوردار است ودر عين حال اقسام آسيب هاي اجتماعي و بحران هايي همچون مسکن ،نقص درظرفيت تاسيسات عمومي،بيکاري، کمي درآمد، زاغه نشيني، مشقات اجتماعي، رشد خودروي شهري و بي هويتي در شکل گيري بافت ها و ساختمان ها و... در عذاب است ، مي توان به اين نتيجه رسيد که ؛ مديريت شهري آن در تنگنا و نارسايي به سر مي برد. در اين باره مديريت شهري بايد ضمن دارا بودن برنامه براي وضع موجود شهر و فايق آمدن بر مشکلات آن ، برنامه هاي آينده شهر را تدوين کرده و بر اساس آنها به ترسيم آينده ايده آل که بر مبناي واقعيت ها و شرايط مکان و زمان قرار دارد بپردازد وهمچنين ،بايد حافظ شهر ها و منافع مردم شهر ها باشد(شيعه ،١٣٨٢). شهر به عنوان يک منبع توسعۀ مطرح است و جايگاه مديريت شهري در روند توسعه شهر و بهبود سکونتگاه هاي شهري نقش بسيار مهم و تعيين کننده دارد.
از ديدگاه ديگر، مي توان مديريت شهري را در مسير يک توسعۀ قانونمند و پايدار مورد توجه قرار داد. اين مورد، بيشتر از اين جهت اهميت دارد که نحوة مديريت بر جريان مطلوب زندگي شهري، مي تواند در بهبود سکونت گاه هاي انساني و پايداري توسعۀ شهري، مهمترين نقش را ايفا کند. مترادف مفهوم مديريت شهري به رغم ماهيت آن با مفهوم شهرداري به عنوان سازمان مديريت شهري ما را ناگزير مي سازد تا مفهوم شهرداري را نيز بيان نمائيم . عنصر سازماني در نظام اداره امور شهر هاي کشور سازماني عمومي و غير دولتي نام شهردارري است . در يک تعريف مي توان گفت شهرداري سازماني است که سکنه يک شهر با استفاده از حقوق طبيعي خود و اختياري که قانون به آنها اعطا نموده است ، به منظور ايجاد و اداره نمودن تأسيسات عمومي، وضع و اجراي نظامات شهري و تأمين نيازمندي هاي مشترک محلي به وجود مي آورند و به آن اختيار و نمايندگي مي دهند تا هزينه خدماتي را که بر عهده آن واگذار گرديده است با اسلوبي منطقي و عادلانه بين سکنه شهر و استفاده کنندگان توزيع و سرشکن نموده ، از آنها وصول کند(هاشمي،١٣٧٩). برابر ماده ٥ قانون محاسبات عمومي کشور نيز شهرداري سازماني است عمومي و غيردولتي که داري شخصيت و استقلال حقوقي بوده و تحت نظر شوراي شهر که منتخب مردم است و نظارت دولت ااز طريق وزارت کشور براي انجام وظايفي که در قانون شهرداري آمده است ، تأسيس شده است (اکبري و عبداللهي، ١٣٧٩). باتوجه به تعاريف ذکر شده مي توان گفت تعريف مديريت شهري (باتوجه به ديدگاهي که آن را مساوي شهرداري مي گيرد) عبارتست از اداره سازماني غير دولتي که براي برآورده کردن نياز هاي شهروندان در سطح شهر از طرف آنها و مطابق قانون تأسيس مي گردد و درمحدوده فعاليت خود استقلال سازماني دارد(سعيدنيا، ١٣٧٩). اما آنچه به عنوان مديريت شهري بايد مد نظر قرار مي گيرد و مفهومي فراتر از تعريف يک نظام سازماني و تشکيلاتي با وظايف مشخص براي اداره امور شهر در قالب شهرداري است . بلکه جهت گيري بايد به سمت تحقق مديريت و واحد شکل گيري حکومت محلي در شهر هدايت شود. مديريت شهر فقط براي شهرداري يا شوراي شهر نيست بلکه هر عنصري که فرايند مديريتي شهر، اثر گذار است ، در اين حيطه قرار دارد (لطفي، ١٣٨٨). به بياني ديگر، مديريت شهري، چنان است که به هيچ وجه نمي توان شهرداري را معادل مديريت شهري دانست ؛ شهرداري مسئول مديريت شهر است . مديريريت شهري مترادف با همه بازيگران عرصه شهر است و نقش شهرداري به عنوان هسته مرکزي مديريت شهر، هدايت ، نظارت ، راهبري و جلب مشارکت ساير بازيگران است (کياني،١٣٧٩).
٥-٢: گردشگري
گردشگري، معادل واژه تورسم در زبان انگليسي، فرانسه و آلمان است . ريشه اين واژه «توريسم » است که از دوبخش تشکيل شده است « تور» به معناي سفر، گشت ، مسافرت ، سياحت ، و« ايسم »، پسوندي که اشاره به مکتب يا انديشه فلسفي، مذهبي، سياسي، ادبي و غيره دارد. بنابراين ، توريسم يعني مکتبي که پايه فکري آن سياحت و گردشگري است . در متون فارسي معادل هاي گوناگوني براي واژه توريسم آمده است ؛ مانند گردشگري، جهانگردي، سياحت ، تفريح و حتي ايرانگردي، با در نظر گرفتن ابعاد مختلف به نظر مي رسد که بهترين گزينه ممکن واژه « گردشگري» است ( شهابيان ، .(1390:122
٥-٣: گردشگري شهري
يکي از مهم ترين مقاصدي که روند هاي گذشته گردشگري جهان را در دهه هاي گذشته تحت تأثير قرار داده ، مرکز شهري است . رشد سفرهاي کوتاه مدت ، اين مقاصد را به يکي از اصلي ترين مراکز گردشگري تبديل نموده است .
اين مسئله خود را در ميانگين سفر گردشگران در بيشتر مقاصد دنيا نشان داده است . اين مسئله را تاحدودي مي توان ، با تغيير سبک زندگي در سال هاي اخير توضيح داد (نوربخش ، ١٣٨٩:٢٢). شهرها و گردشگري روابط مکملي دارند، چرا که تمامي انواع گردشگري به نوعي به کانون و خدمات شهري نيازمند هستند. لذا هرگونه برنامه ريزي براي توسعه گردشگري بايد به توانمندي شهر ها در ارائه خدمات مستقيم و غير مستقيم توجه داشته باشند. اين وابستگي و روابط مکمل ، تقاضا را براي سفر به شهر ها از دهه هاي گذشته تا کنون به طور روز افزوني افزايش داده است . در حالي که تعداد زيادي از مسافرت ها، شغلي يا با اهداف معمولي است ، اما بقيه انواع مسافرت هاي ديگر که در اوقات فراغت صورت مي گيرد با هدف آشنايي با ديگر فرهنگ ها به منظور توسعه علايق ويژه و براي تفريح و سرگرمي عوامل اوليه ، ثانويه و ديگر عوامل منابع گردشگري شهري تمايز قائل مي شود. عوامل اوليه ، دلايل عمده و اصل ديدار بازديدکنندگان راز شهر را فراهم مي آورند.
عوامل ثانويه از قبيل محل سکونت ، محل خريد، حمل و نقل يا اطلاعات گردشگري اگر چه در موفقيت گردشگري شهري نقش بسيار مهمي دارند، اما مهم ترين عوامل جذب گردشگر به حساب نمي آيند. عناصر کليدي زير مي تواند علاقه بازديد کننده را به مناطق شهري افزايش دهد: بخش هاي تاريخي ، سواحل ، نمايشگاه ها و مراکز گرد همايي، وقايع و جشنواره ها.
محيط هاي شهري از دو نظر در صنعت گردشگري اهميت دارند، از يک سو کانون هاي شهري به لحاظ تمرکز جمعيت در آنها و فشار ها و خستگي ناشي از کار و فعاليت ، به عنوان مبدأ مسافرتهاي گردشگري محسوب مي شوند و از سوي ديگر بعضي از شهرها به علت امکان فعاليتهاي اقتصادي، سياسي و ارتباطي، فراغتي و جاذبه هاي تاريخي و گردشگري بعنوان مقصد مسافرتهاي گردشگري نيز به شمار مي آيند
(موحد، دولتشاه ،١٣٩٠: ٨٩-٨٨).
اهميت گردشگري شهري در شهرهاي کشورهاي پيشرفته به حدي است که شهرداران در ايجاد زيرساختها و جاذبه هاي جديد توريستي و معرفي شهر خود با يکديگر رقابت مي کنند، مسئولان شهرهاي توريستي مثل پاريس ،پکن و مادريد سعي مي کنند با رشد صنعت گردشگري به توسعه شهر خود کمک کنند. در ايتاليا رقابت سنگيني بين شهرداران شهرهاي مختلف وجود دارد و براي آژانسهاي توريستي به طور جدي خدمات خود را تبليغ مي کنند(ديناري ،١٣٨٤: ١٦١)مهم ترين منابع گردشگري شهري که مديريت اجرائي يک شهر بايد در الگوي فضايي شهر و ساختار آن مورد توجه و برنامه ريزي قرار دهد، از سه بخش شکل يافته است ؛ بخش اول اين منابع همان عنصر اوليه گردشگري است که در واقع پتانسيل اصلي جذب گردشگري به شمار مي آيد. وجود آثار تاريخي ، خيابان هاي تاريخي ، بوستان و فضاي سبز، سينما ، تئاتر ،گنجينه هاي هنري و فرهنگي و ... بخش دوم اين عناصر شامل تأسيسات اقامتي ، فروشگاه ها و غيره مي باشد و بخش سوم عناصر ديگري مانند مديريت فرهنگي ، اطلاع رساني و گردشگري هستندکه کار راهنمايي و خدمات گردشگري را انجام مي دهند.
در ايران با توجه به اينکه در کلان شهرهاي جامعه وجود آثار تاريخي و ابنيه هاي فرهنگي در يک توزيع فضايي خاص قرار گرفته عناصر ثانويه و سوم منابع گردشگري شهري در راستاي اين توزيع فضايي تنظيم بايد شود. براساس اين منابع مي توان الگوي رفتاري مناسبي با ويژگي هاي اقتصادي ، اجتماعي و فرهنگي که تابعي از فضاي گردشگري و فضاي شهري است و بر حسب پديده هاي اجتماعي تغيير مي کند، در شهرها بوجود آورد. بنابراين اولين و مهمترين عامل در الگوي رفتاري در فضاي گردشگري رفت و آمد يا مسيرهاي گردش گردشگران براي بازديد از جاذبه هاي شهري است ، زيرا عامل اصلي در جذب گردشگر به شهرها جاذبه هاي آن شهر است . دومين محل اقامت گردشگران است که مرکز ثقل حرکتي گردشگران در شهر مي باشد. سومين عامل خريد تهيه سوغات در شهر است . عوامل فوق بهمراه عوامل ديگري چون ديد و بازديد اقوام ، تعاملات اجتماعي فضاي گردشگري شهر را شکل مي بخشند (شربتيان ،١٣٩٠). گردشگري امروزه يکي از ارکان توسعه اقتصادی شهر ها و بستری کارآمد جهت معرفی فرهنگ اصیل بومی به شمار میرود در واقع گردشگری به دلیل برخورداری ا
