مقاله درآمدی بر توسعه فرهنگی در ایران با نگاهی به موانع و راهکارها

بخشی از مقاله

چکیده

توسعه یکی از مهمترین خواسته های جوامع مدرن و در حال رشد می باشد که صورتهای مختلفی از اوضاع فرهنگی – اجتماعی را ترسیم می نماید ، از آنجا که فرهنگ سازی بستری مناسب برای تحصیل توسعه نیروی انسانی و سایر ابعاد دیگر توسعه است لذا مهمترین دغدغه نظریه پردازان و کارشناسان را به خود اختصاص داده است اهمیت انقلاب اسلامی ایران در ابعاد مختلف جامعه شناختی و بین المللی از منظر صاحبنظران پوشیده نیست. پسبُعد فرهنگی و اجتماعی آن از اولویت بالاتری برخوردار است و مصداق و الگوی بارزی برای سایر جوامع خواهان توسعه می باشد. بنابراین فهم و شناخت مفاهیمی چون توسعه، فرهنگ ، اجتماع و توسعه فرهنگی– اجتماعی ، در سرنوشت ملتها و بخصوص جامعه ایران اسلامی حایز اهمیت است.

بدون توسعه فرهنگ، توسعه در سایر بخشهای جامعه دارای رشد یکسانی نمی باشد . تمدن نوین اسلامی بر آن است که با بهره گیری از دستاوردهای مفید تمدن مادی غرب، به ایجاد تمدنی نوین بپردازد که بتواند تمامی جنبه های تمدنی را دربرداشته باشد. برای حرکت تمدن نوین اسلامی در مسیر صحیح، آسیبهایی نظیر عدم پیروی از رهبری واحد، چالشهایی مانند فرهنگ مهاجم غربی و اختلاف افکنی در میان مسلمانان، و موانعی چون مشکلات اقتصادی جوامع مسلمان و عدم توجه به عقلانیت دینی وجود دارد. توجه به نقش رهبران دینی، فکری، فرهنگی و گروههای مرجع و نخبگان در هدایت مردم راهکار اصلی فرهنگ سازی در جامعه و مقابله عملی با مشکلات و موانع است. در این نوشتار سعی شده است تا ضمن بررسی توسعه فرهنگی در ایران و موانع و چالش های فرا روی آن، در پایان نیز پیشنهادها و راهکارهایی در راستای رفع بهتر آن موانع برای خوانندگان محترم ارائه گردد.

کلید واژگان: ایران ، فرهنگ ، توسعه ، موانع، راهکارها

مقدمه

توسعه درلغت نامه دهخدا به معنی فراخ و فراخ کردن آمده است. اصطلاح توسعه به صورت فراگیر پس ازجنگ جهانی دوم مطرح شد. "توسعه به معنی گسترش، شکوفایی، بسط و رشد است ازدیدگاه اجتماعی و فرهنگی رشدی هماهنگ و موزون در همه ابعاد مادی ، روانی و معنوی است که در جریان آن شکوفایی همه جانبه انسانی مطمع نظر با شد و آرما نهای انسانی اخلاقی بسط یابند و حیات معنوی شکوفایی پذیرد." توسعه وضعیتی آرمانی است که کشورهای مختلف برای دستیابی به آن کوشش فراوانی می کنند و هد ف اصلی سیاستها،برنامه ریزی ها وسرمایه گذاری های خود را نیل به توسعه ی همه جانبه و پایدارعنوان میکنند ، شهرها امروزه با مسایل و چالشهای پیچیده ای مواجه هستند توسعه ی اقتصادی ، اجتما عی ، فرهنگی و سیاسی مهم ترین مساله فرا روی بشر عصر حاضر است .

توسعه یک پدیده ی مقطعی و زودگذر نیست بلکه یک روند منظم ، چند بعدی ، مستمر وطولانی است که نقطه ی آغاز و پایانی دارد، آنچه در خلال تجربه مدیریت بر شهرها در صده اخیر به وجود آمده است، یک نکته اساسی را در پی دارد؛ اینکه زمانی شهر میتواند به سمت توسعه پایدار حرکت کند و برنامههای مدیران شهری به مرحله اجرا درآید که در مدیریت امور شهر مردم مشارکت فعال داشته باشند. شهرستان لنده باهمه جاذبه ها وتوانمندی هایی که در زمینه گسترش وتوسعه ی صنعت گردشگری ،کشاورزی،دامداری ، جنگل ، شاید تا حدودی سدسازی و تولید انرژی دارد، یکی از ده ها شهر توسعه نیافته کشورمان به شمار می آید.

مفهوم توسعه

توسعه به فراگردی گفته می شود که در چارچوب آن جامعه از وضعیتی نامطلوب به سوی وضعی مطلوب متحول می شود . این فراگرد تمامی نهادهای جامعه را دربرمی گیرد و ماهیت آن اساسا این است که توان و ظرفیت بالقوه جامعه به صورت بالفعل درمی آید. به عبارت دیگر در فرایند توسعه، استعدادهای سازماندهی جامعه از هر جهت بارور و شکوفا می شود؛ چه از نظر اقتصادی و چه از نظری اجتماعی، فرهنگی و سیاسی. توسعه را می توان مجموعه ای از فعالیتها برای هدایت در جهت ایجاد شرایط مطلوب زندگی براساس نظام ارزشی موردپذیرش جامعه تعریف کرد، به تعبیری می توان توسعه را طیفی از تغییرات به هم پیوسته، در جهت تامین نیازهای رو به گسترش جامعه دانست ، توسعه سیری برای تحکیم روابط اجتماعی و پرورانیدن استعدادها، استفاده بهینه از مواهب طبیعی و امکان رشد همه اقشار جامعه است و به زمان و مکان خاصی تعلق ندارد، و میدان آزمایشی است برای هر جامعه ای که خواهان این پدیده است.

سیر تکاملی توسعه نسبت به شرایط و امکانات متفاوت کشورها، متعدد است . برنامه ریزی مناسب و تصمیم گیریهای حساب شده نقش مؤثری در تسریع امر توسعه ایفا می کند. بسیاری از کشورها سیر اجتماعی توسعه و برخی از آنها نیز، توسعه فرهنگی را ملاک عمل قرار می دهند. در حالی که توسعه قبل از هر چیز، مجموعه ای قانونمند است که قابل تفکیک و تغییر نمی باشد ، بنابراین در امر توسعه، تحول فرهنگی ضروری است؛ یعنی فرهنگ جامعه باید متحول گردد و این یک قانون کلی است، از سویی، توسعه عوامل مختلفی دارد که باید از سوی نیروهای خاص سیاسی و اجتماعی مورد حمایت قرار گیرد و نیز با طرح چارچوبی ایدئولوژیکی و عقیدتی به توسعه مادی و معنوی جامعه، عینیت بخشیده شود .

دیدگاه مقام معظم رهبری درباره توسعه و پیشرفت و تعالی

هدف از تعریف شفاف و ضابطه مند از مدل پیشرفت، ایجاد یک باور همگانی در میان نخبگان و عامه مردم درخصوص ضرورت تعیین الگوی صحیح توسعه است. غربی ها در تبلیغات خود اینگونه القاء کرده اند که توسعه و پیشرفت مساوی با غربی شدن است و متأسفانه برخی از کارگزاران و نخبگان کشور نیز مدل پیشرفت راصرفاً یک مدل غربی می دانند که این مسئلهای غلط و خطرناک است ، شکستن این طلسم را یک وظیفه مهم است. به طور قاطع میگویم الگوی غرب برای توسعه یک الگوی ناموفق است زیرا با وجود دستیابی کشورهای غربی به ثروت و قدرت، ارزشهای انسانی و معنویت در این جوامع از بین رفتهاند. تنظیم الگوی پیشرفت کشور براساس الگوی اسلامی – ایرانی یک مسئله حیاتی است اگر این الگوی اسلامی – ایرانی درمرحله عمل به اجرا گذاشتهشود،قطعاً به الگوی مورد استفاده کشورهای دیگرتبدیل خواهد شد .

دلیل به نتیجه نرسیدن مدل توسعه غربی درنظام اسلامی ماهیت متفاوت مبانی دیدگاه اسلام وغرب نسبت به پیشرفت وجایگاه انسان دراین پیشرفت میباشد، در دیدگاه غرب، پیشرفت مادی و محور آن سود مادی است بنابراین در چنین دیدگاهی اخلاق و معنویت می تواند قربانی پیشرفت شود. در دیدگاه اسلام پیشرفت مادی هدف نیست بلکه وسیلهای برای رشد و تعالی انسان است ،در جهان بینی اسلام، ثروت، قدرت و علم، وسیله رشد انسان و زمینه ساز برقراری عدالت، حکومت حق، روابط انسانی در جامعه و دنیای آباد هستند در عین حال اسلام از زوایه اجتماعی وظیفه انسان را مدیریت دنیا و استفاده از استعدادهای فراوان طبیعی برای آبادانی دنیا می داند. الگوی پیشرفت مبتنی بر معنویت، را مدل مطلوب توسعه است تقویت اعتماد به نفس ملی و همت، مجاهدت و اتحاد در کشور زمینه ساز رسیدن به اهداف والاست .

توسعه فرهنگی
توسعه فرهنگی به معنای ایجاد تحول و خلق ارزشها، روابط اخلاقی و هنجارهای مناسب است که برای ارضای نیازهای آدمی زمینه های لازم را در قالب اجتماع فراهم می کند. در مورد نقش فرهنگ در ارتباط با توسعه، برخی صاحب نظران با اهمیت دادن به نقش فرهنگ در توسعه فرهنگ را مجموعه ای از آراء و عقاید می دانند که ویژگیهای ذیل را در خود دارد:
- 1 مورد قبول و پذیرش اکثریت مردم است.

- 2 پذیرش آن جنبه اقناعی دارد، لیکن نیازمند بحث و استدلال نیست.

- 3 ایجاد یا شکل گیری آن نیازمند زمان است.

از این منظر توسعه فرهنگی، به معنای پویایی و رشد فرهنگی است . فرهنگ توسعه یافته دارای ویژگی های خاص خود است که روند توسعه را تسریع می بخشد و از این حیث، توجه صاحبنظران را به خود جلب کرده است.

ابعاد و شاخص های توسعه فرهنگی
"توسعه فرهنگی" از دو واژه توسعه و فرهنگ تشکیل شده است که با همراهی یکدیگر، ابعاد مختلفی را در جامعه تحت پوشش قرار می دهند. باورهای مذهبی و دینی، یکی از ابعاد مهم فرهنگی است که کارکرد آن در تسریع روند توسعه مؤثر است. "دین" اهرمی قوی است که از تضییع حقوق محرومان و خودکامگی و زیاده طلبی افزون خواهان جلوگیری می کند. در دین دستورالعمل فرهنگی خاصی اعمال شده است که موجب حفظ حقوق انسانی و اجرای بایدها و نبایدهای اخلاقی و ارزشی می شود. ارزشها و هنجارهای جامعه زاییده باورهای مذهبی مردم است که این نگرش در مفهوم "فرهنگ" نهفته است ، " امیل دورکهام" و دیگر اندیشمندان غربی باورها و ارزشهای مذهبی را در شکل گیری انسجام اجتماعی وتوسعه فرهنگی تأثیرگذار می دانند.

مستندات و تجربیات تاریخی نیز نشان می دهد تحولات فرهنگی از ارزشها و باورهای دینی تأثیرپذیر است وباورهای دینی در کنار سایر ابعاد توسعه فرهنگی، موجبات توسعه فرهنگی در جوامع را فراهم می آورد. برنامه ریزی آموزشی و ارتباطات جمعی و تکنولوژی و فناوری از ابعاد فرهنگی دیگری محسوب می گردند که در تسریع و تصحیح روند توسعه فرهنگی تأثیر خواهند داشت . توسعه فرهنگی در دو بعد ایستایی و پویای مطرح است :
- در بعد ایستایی، توسعه فرهنگی عبارت است از توزیع عادلانه ی امکانات و فرصت های فرهنگی برای تمام شهروندان .
- در بعد پویایی ، معطوف به ایجاد تغییر و تحول در عناصر فرهنگ به منظور انطباق آن با شرایط زمانی و مکانی و در نتیجه پاسخ گو به نیازهای زمانه است.

دربُعد توسعه اجتماعی عدالت اجتماعی بیش از سایر عاملها مورد توجه اندیشمندان مسلمان قرار گرفته است. این امر نشان از آن دارد که توزیع عادلانه امکانات و فرصتهای حاصل از پیشرفت و توسعه کشور از نگاه اندیشمندان در بین توده مردم یکی از عاملهای مهم دستیابی به توسعه واقعی به شمار میرود و تحقق عدالت اجتماعی در توزیع برون دادهای توسعه در فقرزدایی در جوامع اسلامی نقش مهمی خواهد داشت،در بعد توسعه اجتماعی توجه به ترویج فرهنگ کار و کوشش توسط اندیشمندان مسلمان و مطرح شدن کار به مثابه ارزش بیانگر آن است که این اندیشمندان کم کاری و بیتوجهی به تلاش و کوشش در این دنیا را از سوی پارهای از مسلمانان تعلیم فرهنگی اشتباهی میدانند. آنان بر کار هر چه بیشتر در این دنیا به عنوان تعلیمی دینی در اسلام بسیار تأکید کردهاند.

شاخص های توسعه فرهنگی

مهم ترین شاخص های توسعه فرهنگی را به ترتیب زیر میباشد : -1 عقل گرایی و اهمیت دادن به نقش عقل -2 نگاه مثبت به دنیا و امور دنیوی -3 رویکرد تعاملی با دیگر فرهنگ ها -4 باور به آزادی بیان برخی دیگر از شاخص های توسعه فرهنگی شامل:-1 میزان گسترشکمّی و کیفی آموزش و پرورش - 2 آموزش عالی - 3 میزان ایجاد فضایمناسب برای پژوهش و آفرینندگی فرهنگی - 4 میزان توانایی در شکوفاسازی استعداد انسانها – 5 قانون پذیری و نظم و انضباط .