بخشی از مقاله
چکیده
خانواده اولین نهاد اجتماعی است که نقش مهمی در سلامت جامعه دارد. توسعه در ابعاد مختلف در بستری رخ می دهد که رکن اصلی آن فرهنگ است. هر توسعهای مستلزم تغییرات است و فرآیند توسعه بدون تغییرات عمیق در ساختارهای فرهنگی و اجتماعی، محقق نخواهد شد. بعد فرهنگی تنها یکی از اجزای توسعه نیست، بلکه عامل اساسی است. یعنی توسعهای که نتواند حیات فرهنگی را تشخیص دهد و ازآن بهرهمند شود یا از نظامهای ارزشی، سنتها، باورها و …چشم پوشی کند، موفق نخواهد بود.
توسعهای که بعد فرهنگی را نادیده بگیرد، متکی بر الگوهای خارجی است و خلاقیت فرهنگ بومی را از رشد باز میدارد و ظرفیت جامعه را برای مقابله با فرهنگ و الگوهای ناخواسته خارجی و وارداتی سست میکند و این امر موجب بیقاعدگی فرهنگی می شود . با تغییر شرایط اجتماعی در جوامع توسعه یافته، نهاد خانواده رو به اضمحلال است اما اتفاقاتی که در بطن جامعه رخ داد نشان داد نهاد خانواده اصولا قابل حذف شدن نیست اما می تواند بنا به توسعه یافتگی یا پیوندهای اجتماعی گوناگون تحول پیدا کند .
- مقدمه
طرح مسأله هر توسعهای مستلزم تغییرات است و فرآیند توسعه بدون تغییرات عمیق در ساختارهای فرهنگی و اجتماعی، محقق نخواهد شد. بعد فرهنگی تنها یکی از اجزای توسعه نیست، بلکه عامل اساسی است. یعنی توسعهای که نتواند حیات فرهنگی را تشخیص دهد و ازآن بهرهمند شود یا از نظامهای ارزشی، سنتها، باورها و …چشم پوشی کند، موفق نخواهد بود. توسعهای که بعد فرهنگی را نادیده بگیرد، متکی بر الگوهای خارجی است و خلاقیت فرهنگ بومی را از رشد باز میدارد و ظرفیت جامعه را برای مقابله با فرهنگ و الگوهای ناخواسته خارجی و وارداتی سست میکند و این امر موجب بیقاعدگی فرهنگی می شود.
افروغ با اشاره به جامع بودن توسعه بر بعد فرهنگی آن تأکید میکند: توسعه حتماً باید جامع باشد. یعنی فرهنگی، سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و ...باشد. توسعه باید ریشه در فرهنگ داشته باشد. نرم افزار توسعه جامع که بخشی از آن توسعه فرهنگی است، خود باید فرهنگی باشد، یعنی ریشه در هویت دینی و تاریخی فرهنگ، زیست جهان و عقبه ما داشته باشد. نوع زیست جهانی که مردم ما در مناطق مختلف دارند، سرشار از قابلیت و امکان است. قرار نیست که کشورها فقط با یک فرهنگ غربی به توسعه برسند، میتوان با فرهنگهای مختلف به توسعه رسید - افروغ، ٌََِ - . توسعهی فرهنگی فرآیندی است که نمیتواند از خارج کسب شود یا همچون هدیه ای توسط دیگران کریمانه اهدا شود، بلکه باید از درون هر جامعه تولید شود.
البته استقلال فرهنگی همانطور که گاندی رهبر فقید هند می گوید لزوماً به معنی بستن پنجرهها و مرزهای فرهنگی نیست. تأثیر و تأثر فرهنگهای بشری امری طبیعی است اما وابستگی فرهنگی مقوله دیگری است. مقام معظم رهبری هم در یکی از فرمایشات خود در این زمینه میفرمایند . ما باید به خودمان متکی باشیم. باید به سرمایههای علمی و استعداد و تواناییهای مادی و ذخایر زیرزمینی خودمان تکیه کنیم. البته نباید راه داد و ستد را ببندیم، اما تسلیم و مقهور قدرت دشمن هم نباید بشویم« - از متن سخنان مقام معظم رهبری در دیدار ائمه جمعه و جماعت در تاریخ فرآیند توسعهی فرهنگی محصول ساز و کارهای تاریخی، سیاسی، اجتماعی، خانوادگی و غیره است که به تدریج شکل می گیرد و به تدریج هم تغییر مییابد و یا از بین می رود.
شاید یکی از پدیدههایی که مفهوم دگرگونی یک باره و یک دفعه - انقلاب - درباره آن صادق نباشد، همین فرهنگ و توسعه فرهنگی است. به عبارت دیگر پدیده فرهنگ و هویت فرهنگی در طول زمان در جوامع تثبیت می شود و در کوتاه مدت نمیتوان آن را تغییر داد و به قول معروف یک شبه ره صد ساله رفت . دولتها همواره از کار زود بازده سخن می گویند. اما در فرهنگ چنین نیست. در فرهنگ کار زود بازده بیمعنی است و باید کار پایهای و بلند مدت انجام دهیم - افروغ، ٌََِ - . جامعه ایران در طول تاریخ از یک پشتوانه فرهنگی ایرانی- اسلامی بسیار قوی برخوردار بوده و هست.
طبق فرمایشات رهبر معظم انقلاب … :ما ملت بزرگی هستیم، ما دارای قدرتهای فراوانی هستیم، ملت ما استعداد علمی و ذخایر فراوانی دارد و دارای سابقه تاریخی و ریشههای علمی و فرهنگی است و بالاتر از همه دارای ایمان اسلامی و توکل به خداست« - از متن سخنان مقام معظم رهبری در دیدارائمه جمعه و جماعت در تاریخ. اما متأسفانه کشور ما در زمانهای مختلف مورد تهاجم فرهنگهای بیگانه قرار گرفته است و آسیبهای زیادی در این زمینه دیده است.
بازگشت به این هویت میتواند در بلند مدت آسیبهای وارده را ترمیم کند. آثار این آسیبهای فرهنگی در جامعه ما - در کنار تمام ویژگیهای شخصیتی متعالی و انسانی مردم کشور ما - به چشم میخورد. برخی از این نشانهها عبارت هستند از : روحیه بی اعتمادی، فقط به خود اندیشیدن برای حفظ امنیت و منافع خود، پیدا کردن مستمسکی قانونی برای فرار یا سوء استفاده از قانون، فساد اداری و توسعه سودجویی سریع، توسعه دلالی به جای توسعه کار مولد، فرد گرایی و . ... موارد ذکر شده از جمله مواردی است که متأسفانه در جامعه ما به صورت یک فرهنگ یا شبه فرهنگ یا بهتر بگوییم یک ضد فرهنگ در آمده، جامعه را با مشکلات زیادی مواجه کرده است و دائماً ایران اسلامی ما را از درون خالی میکند.
البته بیگانه نمیتواند لایه زیرین هویت ما را مورد تهاجم قرار دهد، چون این هویت مستحکم، دینی، الهی و توحیدی است. اما خیلی راحت میتواند لایه نماد را مورد تاخت و تاز قرار دهد، کما اینکه چنین کرده است - افروغ، ٌََِ - . مدیریت فرهنگی جامعه اگر در رفع این مشکلات نکوشد، آسیبهای جدیتری گریبان گیر جامعه خواهد شد. بدان امید که در جهت بازگشت به هویت فرهنگی خود، گامهای اساسی در راه تعالی فرهنگ جامعه ایران اسلامی برداشته شود.
تعریف فرهنگ
واژه فرهنگ در زبان فارسی از واژههای بسیارکهنی است که نه تنها در نخستین متون ادبی نثر فارسی دری بلکه در نوشتههای بازمانده از زبان پهلوی نیز فراوان یافت می شود و مصدر آن فرهیختن است به معنی ادب و هنر و علم آموختن است. واژه فرهنگستان هم در متون پهلوی به معنی آموزشگاه به کار رفته است - کیا، ٌَُُ - . اما واژه فرهنگ در معنی جدید ترجمه واژه …Culture» میباشد که سابقه چندانی ندارد. واژه …Culture» ریشه در زبان کلاسیک و شاید زبان پیش از کلاسیک لاتین دارد و به معنی کشت و کار یا پرورش بوده است و هنوز در اصطلاحات …Agriculture» به معنی کشاورزی و …Horticulture»به معنی باغداری و ...برجاست.
امروزه تعاریف گوناگونی از فرهنگ ارائه شده است که در اینجا به چند تعریف معروف اشاره میکنیم . آریانپور در این زمینه مینویسد: فرهنگ به ابزارها و رسوم و معتقدات و علوم و هنرها و سازمانهای اجتماعی دلالت میکند یا آنچه جامعه میآفریند و به انسانها واگذار میکند، فرهنگ نام دارد - آریان پور، ٌََِ - . تیلور فرهنگ را در معنی دانش و عقاید و هنرها و اخلاق و رسوم و سایر یافتههای اجتماعی انسان به کار میبرد . - - Tylor, 1924 پارسونز …Parsons» فرهنگ را عبارت از آن الگوهایی میداند که به رفتار و فرآوردههای عمل بشری مربوط است و میتواند به ارث برسد، یعنی بدون دخالت ژنهای زیستی - بیولوژیک - از نسلی به نسلی فراداده شود - آشوری، ٌَِْ - . برنارد …Bernard» فرهنگ رابه معنی جامعه شناختی آن عبارت از هر چیزی میداند که ساخته دست بشر باشد.
چه شیء مادی باشد و چه رفتار نمادین …Symbolic»یا سازمان اجتماعی - آشوری، ٌَِْ - . با توجه به تعاریف بالا میتوان گفت: که فرهنگ مجموعه ای از روشها و الگوهای قراردادی و قابل آموزش و قابل انتقال در جوامع انسانی است و میتوان برای نظم و استحکام بخشیدن به جامعه انسانی آن را اشاعه و توسعه داد و تولید کننده فرهنگ، انسان است . همانگونه که بیان شد، توسعه فرهنگی در یک جامعه یک فعالیت بلندمدت است.
به عبارت دیگر زمینهسازی و بسترسازی فرهنگ نیاز به زمان دارد. بر اساس تحقیقات علوم تربیتی زمانی یک امر به فرهنگ عمومی تبدیل می شود که نظام ارزشی افراد به آن امر تغییر و تحول یابد و افراد رفتار مشابهی درباره آن امر داشته باشند. به عبارت دیگر برای نهادینه کردن فرهنگ در جامعه و سازمان باید طرز تفکر و نظام ارزشی افراد متحول و تغییرات عمیقی در رفتار آنها مشاهده شود. تغییرات رفتار و طرز تفکر افراد در جامعه و سازمان را بلوب …Bloob» در سه حیطه شناختی، عاطفی و روا نی - حرکتی تقسیم کرده است - علی آبادی، - یعنی برای نهادینه کردن فرهنگ بایستی با آموزشهای منظم سه نوع تغییر و تحول را در جامعه ایجاد کرد.
1 .تغییر دا نش افراد نسبت به مفهوم فرهنگ و ویژگیهای آن .
2 تغییر نگرش افراد نسبت به فرهنگ و درونی کردن آن در شخصیت و نظام ارزشی آنان.
3 .تغییر توا نش افراد متخصص جامعه در زمینه فرهنگسازی.
توسعه فرهنگی
توسعه فرهنگی به فرآیندی اطلاق می شود که طی آن فرهنگ از سطحی ساده و ابتدایی در یک سلسله مراحل متوالی به اشکال پیشرفته و تکامل یافتهتری تبدیل می گردد.
فرهنگ و شخصیت
انسان بدون فرهنگ پای به جهان می گذارد. رفتار او از ارزشها و باورهای او زیر نفوذ فرهنگی که از هر سو او را در بر گرفته قرار می گیرد. فرهنگ چنان نیرومند است که میتواند موجب پاکدامنی قبل از ازدواج شود و یا کسی را وادار کند که برای همه عمر سوگند پارسایی بخورد. فرهنگ میتواند کسی را به کشتن دیگری برانگیزد تا لکه ننگی پاک شود. فرهنگ از مرگ و زندگی قویتر است و بر آن چیره می شود و به آدمی زندگی جاودانه میبخشد. در رابطه با فرهنگ و شخصیت باید گفت که شخصیت زیر نفوذ فرهنگی شکل می گیرد. رسوم، باورها، ابزارها، فنها، حکایتها و جز آن ممکن است از میان یک قوم یا از یک ناحیه به میان قوم و ناحیه دیگر پراکنده شود. بی گمان برای آن که یک ویژگی فرهنگی را مردمی دیگر بپذیرند یا در پی آن باشند، باید برای آنها مزیت، سود یا کششی در برداشته باشد.
آسیبپذیری فرهنگی
آسیبپذیری فرهنگی پدیدهای است که در آن قومی و اجتماعی در مقابل دشمن، خود را باخته و پذیرای هجوم اوست و به دست خود درونیترین دروازههای شخصیت خویش را در برابر بیگانه می گشاید. در چنین موقعیتی دشمن با تهاجم فرهنگی درصدد برمیآید تا فرهنگ آن جامعه را مسخ و فسخ کند و ارزشها و اعتقادات خود را در آن جای دهد . تهاجم فرهنگی تهاجم فرهنگی به این معنی است که یک مجموعه سیاسی یا اقتصادی برای اجرای مقاصد خاص خود و اسارت یک ملت به بنیانهای فرهنگی آن ملت هجوم میبرد. در این هجوم باورهای تازهای را به زور و به قصد جایگزینی با فرهنگ و باورهای ملی آن ملت وارد کشور میکند.
پیشینه پژوهشی
در زمینهی توسعه، مدیریت و برنامه ریزی فرهنگی، پژوهشهای زیادی انجام گرفته است که در اینجا به برخی از مهمترین آنها اشاره می شود: منوچهر محسنی در تحقیقی با عنوان: » بررسی آگاهیها، نگرشها و رفتارهای اجتماعی فرهنگی در ایران « به آسیبهای فرهنگ اشاره کرده و کیفی بودن امر فرهنگ را مورد بررسی قرار داده است - به نقل از زارع، ٌََْ - . عماد افروغ در پژوهشی با عنوان: » هویت شناسی مذهبی و باورهای دینی ایرانیان« به وضع تاریخ و مذهب ایرانیان قبل از اسلام اشاره میکند و با ذکر سؤالاتی از قبیل: ما کیستیم؟ از کجا آمده ایم؟ و ... ، بازگشت به خویشتن تاریخی و هویت تاریخی را تنها راه مقابله با فرهنگ غرب میداند و مینویسد که بازگشت به تفکر خودی و فرهنگ بومی و تلاش به منظور پیوند نیازهای روزمره توسعه به زمینههای تاریخی، فرهنگی و اجتماعی، رمز موفقیت و دستیابی به استقلال قدرت اقتصادی و سیاسی و فرهنگی است. بازگشت به خویشتن تاریخی و هویت جمعی، شعار سرنوشتسازی است که از سید جمال الدین اسد آبادی شروع شد و با اندیشه سیاسی حضرت امام خمینی - ره - به اوج خود رسید.
