بخشی از مقاله
چکیده
بخش کشاورزی، یکی از مهمترین بخشهایی است که کارکرد بسیار مهمی را در توأمسازی پیشرفت و عدالت میتواند داشته باشد. چرا که از یک سو، روستاها به عنوان مناطق محرومتر، کانون فعالیتهای کشاورزی محسوب میشوند و از سوی دیگر، بخش کشاورزی، در رشد اقتصادی کشور، پتانسیل قابل توجهی را دارا است. دادههای فائو نشاندهنده آن است که، ارزش تولیدات ایران در زمینه 23 محصول، در زمره 20 کشور برتر دنیا قرار داشته است. همچنین فعالیت کشاورزی مقدسترین فعالیت تولیدی از نظر اسلام به شمار میآید. اولویت نخست اسلام در بین بخشهای اقتصادی، کشاورزی است، چرا که نیازهای غذایی مردم را تأمین میکند.
یکی از الزامات توسعه کشاورزی، استقرار نظام اداری مناسب و پویایی است که بتواند همگام با پیشرفتهای علمی روز و با توجه به قابلیتهای محلی و نیز مبتنی بر آموزههای دینی؛ نقش نظارتی، تسهیلگری و آموزشگری خود را ایفا کند. شواهد کنونی حاکی از آن است که وزارت جهاد کشاورزی به عنوان نظام اداری کشاورزی و منابع طبیعی کشور، دارای چالشهای گوناگونی بوده و با وجود خدمات فراوانی که پس از انقلاب اسلامی انجام داده است، ولی ساختار و چیدمان منابع انسانی، فیزیکی و مالی آن وارداتی بوده و شکل شهری دارد.
بر خلاف رهنمودهای اسلامی در رابطه با برنامهریزی و اداره امور با توجه به وضعیت و شرایط ذینفعان و مردم، نظام برنامهریزی کشاورزی، غالباً حالت متمرکز و بالا به پایین داشته و این امر در بسیاری از موارد سبب عدم شکوفایی پتانسیلهای محلی در روستاها شده است. این مطالعه، پس از بررسی مبانی و آموزههای اسلامی در رابطه با نظام اداری، وضعیت نظام اداری کشاورزی و منابع طبیعی را مورد تحلیل قرار داده و راهکارهایی را برای تطابق هرچه بیشتر آن با مبانی اسلامی پیشنهاد میکند.
مقدمه
فعالیت کشاورزی مقدسترین فعالیت تولیدی از نظر اسلام به شمار میآید. اولویت نخست اسلام در بین بخشهای اقتصادی، کشاورزی است؛ چرا که نیازهای غذایی مردم را تأمین میکند. در همین راستا، مقام معظم رهبری، کشاورزی را برای کشور به دلیل تأمین امنیت غذایی کشور، حایز اهمیت اساسی دانستهاند. ایشان مهمترین گنجینه خدا در زمین و خاک را موادی قلمداد کردهاند که مایه ادامه حیات بشر و حیوانات بوده و آنها را مهمتر از طلا و نفت دانستهاند.
»دستگاه کشاورزی برای کشور ما بسیار مهم است؛ چون امنیت غذایی برای کشوری بزرگ، پرجمعیت و دارای هدفهای بلند، بسیار مهم است؛ لذا بخش کشاورزی و دامداری ما یک بخش ویژه و استثنایی است و همه باید برای آن تلاش کنند. در اسلام هم آگاهانه و باوجّه،ت نسبت به کشاورزی تأکید شده است. حدیث بسیار پرمعنا و پرمضمونی درباره کشاورزان نقل شده است:الزّارعون» کنوز االله فی ارضه«؛ یعنی کشاورزان کسانی هستند که گنجینههای خدا در زیر زمین را میدروند و استخراج میکنند.
مهمترین گنجینه خدا در زمین و خاک عبارت است از موادی که مایه ادامه حیات بشر و حیوانات است. این از طلا و نفت مهمتر است. طلا و نفت وسیله بهدست آوردن مایحتاج زندگی است؛ اما محصول غذایی، مهمترین مایحتاج زندگی است1.« ایشان همچنین ضمن اشاره به تاریخ عظیم ایران در زمینه کشاورزی، بر اهمیت تأمین امنیت غذایی تأکید کردهاند: »برای ما مایه شرمندگی است که با وجود این کشور غنی، محصولات گیاهی و حتّی مواد غذایی لازم را از دیگران بگیریم. درست مثل کشوری که زمین و امکانات و این تاریخ عظیم کشاورزی را ندارد.2«
تحقق مطالبات سند چشم انداز کشور در افق 20 ساله و عملی شدن جهاد اقتصادی، نیازمند جهشی کمی و بیش از آن جهشی کیفی در بخش کشاورزی است. مطالعه عوامل محیطی و عملکرد بخش کشاورزی نشان می دهد که استعدادهای این بخش در تأمین رشد مستمر و پرشتاب اقتصادی، بهخصوص در بعضی از زیربخشها فراتر از وضعیت موجود بوده و لذا ظرفیتهای خالی در این بخش، به فراوانی وجود دارد.
یکی از مهمترین الزامات توسعه کشاورزی و بهرهبرداری از همه ظرفیتها، برخورداری بخش، از یک نظام اداری سالم و پویا و بالنده است. چرا که نظام اداری، نقش بسزایی در اجرای مؤثر قوانین مربوطه و تسریع و تسهیل امور توسعه، میتواند داشته باشد. نظام اداری کشاورزی و منابع طبیعی با توجه به بدنه کارشناسی و اختیارات و تشکیلات خود در سراسر کشور، بیش از سایر نظامها دارای امکان تشخیص نیازهای واقعی مردم و تدوین برنامههای مناسب برای رفع آنها را دارد.
این نظام با استفاده از ابزارهایی که در اختیار خود دارد، از قبیل وضع استانداردهای مختلف، نحوه اعطای یارانهها، تسهیلات بانکی، نهادهها، حرفهآموزی و...، نقش راهبری و هدایتگر را برای توسعه بخش میتواند داشته باشد. همچنین توسعه منابع انسانی بخش کشاورزی، در گرو عملکرد راهبردی و منسجم نظام مذکور است. در واقع، هرگونه تغییر و تحولی در نظام اداری کشاورزی و منابع طبیعی، بر عملکرد واحدهای بهرهبرداری اثرگذار خواهد بود. مدیریت و راهبری نظام کشاورزی، به عنوان عامل کلیدی به فعلیت رسانیدن عوامل و تلفیق هوشمندانه عواملی که تک تک آنها بالقوه موجودند، نقش بسیار بارزی را ایفا میکند.
بیان مسأله
با وجود اهمیت فوق، شواهد کنونی حاکی از آن است که وزارت جهاد کشاورزی به عنوان نظام اداری کشاورزی و منابع طبیعی کشور، دارای چالشهای گوناگونی است. هرچند پس از انقلاب اسلامی، این وزارت - چه پیش از ادغام و چه پس از آن - خدمات فراوانی را در قالبهای مختلف انجام داده است، ولی ساختار و چیدمان منابع انسانی، فیزیکی و مالی آن وارداتی بوده و شکل شهری دارد. بر خلاف رهنمودهای دینی در رابطه با برنامهریزی و اداره امور با توجه به وضعیت و شرایط ذینفعان و مردم، نظام برنامهریزی کشاورزی، غالباً حالت متمرکز و بالا به پایین داشته و این امر در بسیاری از موارد سبب عدم شکوفایی پتانسیلهای محلی در روستاها شده است. با وجود اهمیتی که نظام اداری کشاورزی و منابع طبیعی، میتواند در راهبری توسعه همهجانبه کشاورزی داشته باشد و بر خلاف چالشهای مهمی که این نظام در حال حاضر، از آنها رنج میبرد، هنوز در این رابطه پژوهش ویژهای که مبتنی بر آموزههای دینی بوده و نگاهی نیز به تجارب جهانی داشته باشد، انجام نشده است.
ضرورت تحقیق
همان طور که ذکر شد، نظام اداری نقش مهمی در تحقق توسعه پایدار کشاورزی و هدایت هماهنگ و منسجم فعالیتها و پروژههای توسعه روستایی و کشاورزی میتواند داشته باشد. بنابراین مطالعاتی که به بررسی و تحلیل وضعیت نظام اداری کشاورزی و منابع طبیعی و تعیین مشکلات مربوطه و تبیین راهکارهای مناسب بپردازند، حائز اهمیت فراوانی هستند. علاوه بر این، با توجه به رهنمودهای اساسی دین اسلام در رابطه با نظام اداری و نیز نظر به لزوم تدوین الگوی اسلامی-ایرانی پیشرفت، ضروری است تا پژوهشهای مناسبی برای استخراج و تبیین راهبردهای مناسب نظام اداری کشاورزی و منابع طبیعی مبتنی بر آموزههای دینی و سازگار با شرایط کشور انجام شوند.
روششناسی
این پژوهش به روش اسنادی و از طریق مرور گسترده جدیدترین منابع و اسناد مربوطه انجام شد. هدف، بررسی و تحلیل وضعیت نظام اداری کشاورزی و منابع طبیعی و ارایه راهکارهای مناسب برای رفع چالشها، با توجه به مبانی و آموزههای دینی است. در این راستا، ابتدا آموزههای دینی در رابطه با الزامات نظام اداری تشریح شده و سپس برخی از تجارب جهانی در زمینه جهتگیریهای جدید نظامهای اداری کشاورزی مطرح میشوند. در نهایت وضعیت نظام اداری کشاورزی و منابع طبیعی کشور، با تأکید بر چالشهای آن، بررسی شده و راهکارهای عملی و مؤثر برای حرکت به سمت تدوین نظام اداری اسلامی در بخش کشاورزی پیشنهاد میشوند.
یافته های تحقیق
اسلام به عنوان دین همهجانبه و کلنگر که برای تمامی زوایای زندگی انسانها دارای برنامه است، واجد رهنمودهای اساسی برای اداره جامعه و ساماندهی امور آن است. از اینرو، برخی از مهمترین رهنمودهای دین در رابطه با مؤلفهها و ابعاد مختلف نظام اداری که از کتاب ارزشمند نهجالبلاغه استخراج شدهاند، طرح و تبیین میشوند.
