مقاله درآمد پایدار وکنترل هزینه ها در شهرداری , عوامل کلیدی در توسعه پایدار

بخشی از مقاله

درآمد پایدار وکنترل هزینه ها در شهرداري, عوامل کلیدي در توسعه پایدار

اولین محدودیت براي حل مسایل شهري و ناکارآمدي خدمات رسانی در بیشتر شهرهاي کشورهاي در حال توسعه از جمله ایران ناشی از فقدان منابع مالی کافی، نظام ناکارآمد مدیریت و کنترل مالی بودجه بندي و برنامه ریزي هزینه است. توسعه پایدار دراقتصاد و کاهش هزینه ها در تمام ابعاد داراي اهمیت ویژه اي است و شهرداري با توجه به اینکه ارگانی مردمی است که ارتباط تنگاتنگی با مردم دارد رعایت و اهتمام به بحث کاهش هزینه ها در این عرصه اهمیتی دو چندان پیدا می کند. در واقع نیاز و انتظارات شهروندان باعث توجه بیشتر مدیریت شهري به ویژه مدیریت واحد شهري در کلانشهرها به مدیریت هزینه و توسعه پایدار در اقتصاد شده است .به عبارتی کاهش هزینه یک تهدید نیست بلکه فرصتی است که ظرفیت هاي ناشناخته سازمان را در مسیر حذف اتلاف ها و ایجاد بهبودفعال می کند. این مقاله با مطالعه مفاهیم درآمدهاي پایدار و ناپایدار و راههاي مختلف کاهش هزینه و دستیابی به درآمدهاي پایدار در شهرداریها،به بررسی راه کارهاي نوین کنترل هزینه ها جهت ارائه خدمات شهري مطلوب تر به شهروندان خواهد پرداخت.

واژه هاي کلیدي: درآمدهاي پایدار، توسعه پایدار، مدیریت شهري، کاهش هزینه، مدیریت درآمد – هزینه

1

مقدمه

شهرداریها یک نهاد عمومی و مردمی هستند که وظیفه عرضه خدمات همگانی را در راستاي اداره و نگهداري از شهرها برعهده دارند. بر این اساس چگونگی و ترکیب و تامین منابع مالی شهرداري ها براي ارائه این گونه خدمات همگانی از اهمیت و جایگاه ویژه اي برخوردار است (شرزه اي و قطمیري، .(1380 در دهههاي اخیر مدیریت شهري در ایران به طور فزآیندهاي با چالشهاي فراوانی روبرو بوده است که ناشی از عوامل گوناگون اجتماعی، فرهنگی، سیاسی، اجرایی، مالی و حقوقی متعددي است (معزي مقدم، .(1381 بدیهی است که یکی از مسائلی که بر ابعاد مشکلات و معضلات حاضر افزوده، رشد و توسعه سریع و شتابزده غالباًو بیرویه شهرها به واسطه رشد سریع جمعیت شهري بوده است. (معاونت عمرانی دفتر برنامه ریزي وزارت کشور، .(1381 وجود بیش از 60 درصد از جمعیت کشور در شهرها، بالاتر بودن نرخ رشد جمعیت شهري نسبت به نرخ رشد جمعیت ملی و اختصاص درآمد بسیار بالایی از ارزش افزوده و اشتغال کشورها به شهرها، نشان از جایگاه اقتصاد شهري در ایران دارد. (قادري، .(1385 از دید اقتصاد شهري عواملی چون گسترش دامنه فعالیتهاي شهرداريها و ارتقاي سطح انتظارات مردم از آنها و مشکلات ناشی از افزایش جمعیت شهري نیاز به گسترش منابع مالی و درآمدي شهرداريها را بیشتر میکند. (قلعه دار، .(1382

بنابراین در میان بخشهاي مختلف مدیریت شهري، تأمین منابع مالی و درآمد شهرداريها اهمیت ویژهاي دارد زیرا از یک سو کسب درآمد شهرداريها تأثیر عمدهاي در ارائه خدمات به شهروندان دارد و از سوي دیگر فقدان درآمد کافی نه تنها سبب عدم ایجاد خدمات ضروري در شهر میشود بلکهاساساً اجراي تمامی طرحها و برنامههاي شهري را با مشکل مواجه خواهد ساخت. (جمشید زاده، .(1382 کاهش سهم شهرداریها از بودجه دولت زمانی آغاز شد که طرح خود اتکایی و خود کفایی شهرداري در سال 1362 مطرح شد و همچنین با توجه به روابط مالی شهرداري و دولت و ادامه این روند در سالهاي متمادي, شهرداري رو با مشکلات عدیده اي روبه رو کرد(نجاریان بهنمیري، .(1378

بنابراین عدم برخورداري از منابع مستمر درآمدي- حداقل براي پاسخگویی به هزینههاي دائمی- برنامهریزي مالی و بودجهاي شهرداريها را مختل و با این روند منابع درآمدي فعلی جوابگوي هزینههاي رو به تزاید شهرداريها را در سالهاي آتی نخواهد کرد(قادري، .(1385 به گونهاي که برخی نظیر پیتر مارتین معتقد است که مهمترین چالش مدیریت شهري در هزاره سوم حول هزینهها متمرکز خواهد بود و تحصیل درآمد، کانون سیاستگذاريها در سطح مدیریت محلی

(شهري) قرار خواهد گرفت. بنابراین شهرداريها به لحاظ ارائه خدمات به شهروندان- که هزینههاي زیادي را میطلبد- نیازمند به منابع درآمدي جدید و پایداري میباشند.

شهرنشینی و هزینه هاي شهروندي

70 درصد جمعیت امروز در مجموعههاي شهري زندگی میکنند و از آنجایی که شهرها، مرکز عمده فعالیتهاي اقتصادي، اجتماعی و فرهنگی هستند، هر روز مسائلشان پیچیده میشود. این گستردگی در حال حاضر عمق بیشتري پیدا کرده است. در حالی که همین 10 سال قبل تا این میزان نبود، از این رو کانونهاي شهري داراي اهمیت فوقالعادهاي هستند و هر نارسایی و چالشی در این فضا باشد در واقع حساسترین قسمت جامعه را درگیر میکند. در مجموعه بزرگی همچون یک کلانشهر زمانی که سخن از کاهش هزینه شهري به میان می آید نگاه ها به شهرداري بر می گردد؛ اما واقعیت آن است که شهرداري به تنهایی در تحقق این مهم موفق نخواهد بود. کاهش هزینه هاي شهري دو سویه است، کاهش هزینه هاي شهرداري در ارائه خدمات و کاهش هزینه هاي تحمیلی از بدنه شهري یعنی شهروندان که استفاده کنندگان مستقیم خدمات شهري می باشند. هر دو مقوله در کنار هم فایده مند خواهند بود (امیر احمدي و رضوي، .(1379

2

با توجه به اینکه زندگی شهري رو به تحول است و هر روز با مسایل جدیدي در شهر رو به رو هستیم این سیاست را باید پذیرفت که هزینه هاي شهروندي را خود مردم بدهند. در حال حاضر شهرداريها به منبع دیگري جز عوارض شهري دسترسی ندارند گرچه دولت در عرصه حمل و نقل کمکهایی را پیشبینی و پرداخت میکند. اما زندگی در شهرها به خصوص در کلانشهرها هر روز پرخرجتر و پیچیدهتر میشود چرا که وسعت، این کار را سنگینتر میکند. »یک واحد« خدمت شهري در یک شهر کوچک ارزانتر است. زیرا با اینکه خدمتها تا حدودي یکی است، هزینهها تفاوت دارد. از این رو لازم است سرجمع همه هزینهها محاسبه شود سپس هزینه بر تعداد جمعیت براساس شرایط هر شهر تقسیم شود که این اقدامات مابهازاي قانونی و اجرایی نیاز دارد (روزنامه ایران ،مدیریت شهري، نهم مهرماه .(1390

بیانات نوروزي مقام معظم رهبري در ابتداي سال 1393 که نشانگر جهت گیري سیاستهاي نظام جمهوري اسلامی ایران براي تلاش بیشتر در زمینه اقتصاد و فرهنگ در سال مذکور میباشد و نیز ابلاغ منشور سیاستهاي اقتصاد مقاومتی کشور در اواخر سال 92 همگی بیانگر این است که از نقطه نظر اقتصادي وضعیت موجود کشور براي مردم و مسئولین قابل قبول نیست تا جایی که معظم له میفرمایند که حرکت عادي براي این امور کافی نیست و باید آحاد ملت براي بهبود وضعیت اقتصادي حرکت جهاد گونه داشته باشند. حضرت آیت االله خامنه اي با اشاره به نقش اساسی و برجسته ي مشارکت و حضور مردم در »زندگی و سازندگی کشور« خاطرنشان کردند: هم در اقتصاد و هم در فرهنگ، کار بدون حضور مردم پیش نخواهد رفت. نباید فراموش کرد که تنها زمانی، یک اقدام تاثیرگزار خواهد بود که در ازاي هر گامی که از یک سو برداشته می شود، گامی از سوي دیگر نیز برداشته شود نهایتاًتا در رسیدن به یک هدف مشترك به هم برسند، اگر تنها یک طرف اقدام به اصلاحات نماید ولی هیچگونه حمایتی از وي نشودمطمئناً نتیجه اي حاصل نخواهد شد. بنابراین در هماهنگی دو سویه از طرف شهرداري و شهروندان می توان امیدوار بود که دستیابی به کاهش هزینه هاي شهري امکان پذیر است (روزنامه ایران ،مدیریت شهري، سیزده تیرماه .(1390

مفاهیم درآمدهاي پایدار و ناپایدار

یکی از مهمترین مسائل شهرداريها، چگونگی و نحوهي تأمین منابع مالی به منظور ارائه کالا و خدمات موردنیاز شهروندان است. در تقیسم بندي اقلام درآمدي شهرداريهاي کشور هفت قلم اساسی و بالغ بر 100 قلم زیر مجموعه درآمدي وجود دارد که برخی از آنها پایدار و برخی ناپایدارند. (شرزهاي، .(1387 از آنجایی که درآمدهاي پایدار مستلزم وجود توسعه پایدار در اقتصاد است و همچنین توسعه پایدار در اقتصاد بستگی بسیار شدیدي به چگونگی استفاده از امکانات و خدمات زیستمحیطی و حفاظت از این منابع از قبیل استفاده از هوا، آب، فضاي سبز و کلیه امکانات و فضاهاي شهري دارد، این درآمدهاي پایدار باید از دو خصیصه تداومپذیري و حفظ کیفی محیط شهري برخوردار باشند که در طول زمان قابل اتکا بوده و براي دستیابی به آن بتوان برنامهریزيهاي لازم را انجام داد.

بنابراین کلیه اقلام درآمدي که به هر دلیل تحت تأثیر شوكها، بحرانها، تغییر قوانین و مقررات و نوسانات اقتصادي قرار میگیرند، قابل اتکا نبوده و خصیصه اول پایداري را ندارند (عباسی کشکولی وباقري کشکولی، .(1389

درآمدهاي پایدار داراي 5 ویژگی می باشند: منبع آن از بین رفتنی نباشد یا با از بین رفتن آن جایگزینی داشته باشد؛ به طور پیوسته قابل وصول باشد؛ در دوره هاي مالی مختلف نوسان شدید نداشته باشد؛ همراه با افزایش هزینه ها افزایش یابد وموجب آسیب رساندن به توسعه شهري نشود.دستیابی به روش هاى جدید تامین منابع درآمدى پایدار و مطمئن و بدون تبعات ناگواراقتصادى، اجتماعی و سیاسی نقش بسیار موثرى در رضایت جامعه شهرى، سرعت بخشیدن به توسعه و عمران محدوده هاى شهرى و در نهایت مدیریت مطلوب شهرها خواهد داشت. در سالهاي اخیر تلاش براي ارائه راهکارهاى جدید تامین منابع پایدار براى شهرداري هاى کشور افزایش یافته است. همانگونه که در شکل شماره یک مشاهده میشود، سهم درآمدهاي پایداردرسه ماهه آخر سال 92 در مناطق 22 گانه شهر تهران رو به افزایش است؛ به گونه اي که میانگین آن از %10 در سال 91 به %15 در سال 92 تغییر کرده است (شهرداري تهران، .(1392 شکل شماره (1)

3

راهکارهاي دستیابی به درآمدهاي پایدار در شهرداریها

راهکارهاي مختلفی را می توان با توجه به موقعیت فرهنگی، اقتصادي و اجتماعی شهرهاي کشور تعریف نمود که عمده ترین آنها عبارتند از (زیاري، :(1391

-1 تعیین جایگاه دولت و شهرداري در عمران و اداره شهرها

منابع درآمدي لازم براي توسعه و عمران شهري و همچنین اداره شهر را می توان از سه محل تامین نمود:

عوارض و مالیات هاي محل

بهاي خدمات شهري

واگذاري هاي دولتی

در این راستا می بایست ابتدا سهم هر یک از موارد فوق در شهر مشخص شود و سپس به منظور تحقق آنها برنامه ریزي نمود.

-2 شفاف سازي منابع وصول عوارض

تدوین و تصویب نظام درآمدي شهرداري ها به عنوان یک نظام کلان در اقتصاد کشور.

ایجاد همبستگی و وحدت در سیاستگذاري و ارائه لوایح درآمدي شهرداري.

پیشرفت با علم روز و تدوین راهکارهاي جدید و سهل الوصول دریافت عوارض.

-3 ایجاد تمایل در پرداخت عوارض

استفاده از انواع ابزارهاي مختلف رسانه اي و غیر رسانه اي متناسب با نوع مخاطب.

مدیریت هزینه همگام و همزمان با افزایش درآمد.

اطلاع رسانی سالیانه در خصوص هزینه هاي مختلف شهري.

-4 اخذ بهاي خدمات

ایجاد فرهنگ شهر نشینی در راستاي ایجاد نظام پرداخت هزینه در ازاي خدمات دریافت شده و کاهش وظایف پر هزینه شهرداري

ارائه خدمات رفاهی و تفریحی متفاوت و متناسب با اقشار درآمدي مختلف و اخذ هزینه تمام شده آنها.

برون سپاري ارائه خدمات شهري و نظارت دقیق بر روند اجراي کار.

راهکارهاي نوین کاهش هزینه در شهرداریها

4

 استفاده از فن آوري هاي نوین

از جمله استفاده از سیستم هاي مکانیزه جمع آوري زباله در سطح شهر که نیازمند همراهی مردم در اجرایی شدن آن می باشد و نه تنها هزینه هاي سیستم سنتی جمع آوري زباله را کاهش می دهد بلکه باعث زیبایی محیط شهري و کاهش آلودگی ها پراکنده می گردد. از طرفی از جمله راه هاي کسب درآمد استفاده بهینه از همین طلاي کثیف می باشد که می تواند با تبدیل شدن به کود و وسایل بازیافتی دوباره وارد چرخه مصرف شده و سود آور نیز باشد. این اقدام در شهر مشهد تا حدودي توسط شهرداري صورت گرفته است اما به نظر می رسد به تنوع محصولات تولیدي که می توان از این بخش تهیه نمود توجه زیادي نشده و یا آنکه سرمایه گذاري هاي لازم صورت نگرفته است. حتی سایر پسماندهاي خانگی نیز می توانند منابع عظیم انرژي و درآمد براي شهر و شهرداري باشند استفاده از سرمایه گزاران خصوصی نیز در این بخش راهگشا خواهد بود. همچنین استفاده از سیستم هاي انرژي زاي خورشیدي نیز از جمله راه حل هایی است که می تواند در کاهش هزینه هاي جاري شهرداري کمک بسزایی نماید. حتی می توان همانند بسیاري از کشورهاي دنیا از این امکانات که فناوري آن که در کشور عزیز ما نیز وجود دارد براي روشنایی پارك ها و فضاهاي شهري استفاده نمود، البته صرف این هزینه زمانی بازدهی خواهد داشت که شهروندان همچون اموال خودشان در حفظ و نگهداري آنها کوشا باشند. استفاده از این روش در مجموعه ساختمان هاي اداري شهرداري خواهد توانست هزینه هاي مصرف سایر انرژي ها را کاهش دهد.

از طرفی استفاده از تجهیزات کم مصرف همچون سیستم هاي هوشمند روشنایی و ... که امروزه در زمینه هاي مختلف وارد بازار شده اند، و کنار گذاشتن وسایل قدیمی و پر مصرف کمک شایانی به کاهش هزینه ها خواهد نمود.حتی رنگ آمیزي نیز می تواند در استفاده بهینه از انرژي موثر باشد. رنگ آمیزي اماکن با رنگ هاي روشن و شاد می تواند موجب انعکاس نور و بنابراین کاهش میزان استفاده از سیستم هاي روشنایی شود. به علاوه با این روش می توان جلو برخی از ناهنجاري ها و ناراحتی هاي اجتماعی را با تزریق شادي دیداري در مردم گرفت.

 کاهش هزینه هاي حمل ونقل

تجهیز ناوگان حمل و نقل عمومی با محوریت بخش خصوصی و برنامه ریزي ها و سیاست گذاري هاي شهرداري می تواند موجب کاهش مصرف سوخت؛ آلودگی هوا، تصادفات رانندگی و ایمنی رفت و آمدهاي درون شهري شود. پوشش تمام نقاط شهري با استفاده از این سیستم حمل و نقل و حمایت شهروندان در استفاده، حفظ و نگهداري آنها می تواند سهم عمده اي از مشکلات ترافیکی، آلودگی هوا و کمبود فضاهاي پارکینگ شهري را کاهش دهد.

 بازسازي معابر شهري

از جمله اقداماتی است که شهرداري به صورت مستمر در سطح کوچه ها و خیابان ها انجام می دهد، اما به جهت ناهماهنگ بودن ارگانهاي مختلف خدماتی با هم

و با شهرداري هزینه هاي صورت گرفته در این بخش هدر رفته و چندین برابر می شود زیرا عدم هماهنگی میان سازمان هاي خدماتی، موجب حفاري هاي متعدد

و سرانجام مناظر نازیبا و غیر مسطح و غیر استاندارد خیابان ها می گردد، که هم موجب نارضایتی شهروندان و هم افزایش هزینه هاي اتومبیل ها که بخشی از آنها مربوط به بدنه شهرداریست می شود. بنابراین ایجاد وحدت و یکپارچگی در میان متولیان امر موجب کاهش دوباره کاري ها خواهد شد.

 ایجاد محل هاي استقرار مسافران و زائران

ایجاد امکانات اقامتی به صورت ثابت و سیار می تواند منبعی از درآمد و همچنین منبعی براي صرفه جویی در هزینه ها باشد زیرا اجتماع مسافران در یک یا چند نقطه هزینه هایی همچون جمع آوري زباله و غیره را کاهش می دهد.