بخشی از مقاله
چکیده
یکی از شایعترین اختلالات رفتاری که در سن دبستان بروز میکند، اختلال بیاعتنایی مقابلهای است که برای درمان آن مداخلات گوناگونی وجود دارد. پژوهش حاضر با هدف بررسی تاثیر بازی درمانی با رویکرد شناختی-رفتاری بر روی کاهش علائم اختلال نافرمانی مقابلهای و افزایش پیشرفت تحصیلی دانشآموزان پسر مدارس ابتدایی شهر شیراز انجام گرفت. در این مطالعه نیمه تجربی، از طرح پیش آزمون و پس آزمون باگروه گواه استفاده شد. جامعه مورد مطالعه را دانشآموزان پسر پایه چهارم و پنجم منطقه 1 شهر شیراز در سال 1391-1392 تشکیل میدادند. از روش نمونهگیری تصادفی خوشهای چندمرحلهای استفاده شد. تعداد 20 نفر از کودکانی که با توجه به ملاک پرسشنامههای سیاههی رفتاری کودک - CBCL - ، فرم والدین، فرم گزارش معلم - TRF - و مصاحبه تشخیصی از والدین دانش آموزان شناسایی شدند. سپس با روش واگذاری تصادفی به دو گروه آزمایش و کنترل تقسیم شدند. گروه آزمایش تحت 10 جلسه بازی درمانی قرار گرفت. علاوه بر آزمونهای مذکور، پیشرفت تحصیلی این دانشآموزان به وسیلهی آزمون محقق ساخته سنجیده شد. برای تجزیه و تحلیل دادهها از آزمون تحلیل کوواریانس یک طرفه استفاده شد. نتایج حاصل از تحلیل آماری دادهها نشان دادند که بازی درمانی شناختی- رفتاری موجب کاهش علائم اختلال نافرمانی مقابله ای شده است، اما در افزایش پیشرفت تحصیلی دانشآموزان گروه مداخله مؤثر نبوده است. پژوهش حاضر حاکی از کاهش علائم اختلال نافرمانی مقابلهای در نتیجه مداخله است که همسو با تحقیقات خارج از کشور است و به نظر می رسد شیوه مناسبی برای درمان این اختلال باشد.
واژه های کلیدی: اختلال نافرمانی مقابلهای، بازی درمانی شناختی-رفتاری، پیشرفت تحصیلی، دانشآموزان
مقدمه
دوران کودکی از مهمترین مراحل زندگی است که در آن شخصیت فرد پایهریزی می شود و شکل میگیرد. اغلب ناسازگاریها و اختلالات رفتاری در نوجوانی و بزرگسالی، از بیتوجهی به مسائل و مشکلات عاطفی- رفتاری دوران کودکی
و عدم هدایت صحیح در روند رشد و تکامل ناشی میشود. با پذیرش این واقعیت، اخیراً توجه فزاینده ای به پیشگیری و درمان مشکلات و اختلالات دوران کودکی معطوف شده است - کارت رایت - هاتون1، . - 2005
یکی از شایعترین اختلالات رفتاری که در سن دبستان بروز میکند، اختلال بیاعتنایی مقابلهای است - موگان2 و همکاران، - 2004 که میزان شیوع آن بین 2 تا 16 درصد در میان کودکان پیش دبستانی یا اوایل سن مدرسه و در مرحله قبل از نوجوانی بروز میکند. این اختلال با نشانههایی همچون از کوره در رفتن، مشاجره با بزرگسالان، سرپیچی فعالانه از مقررات و درخواستهای بزرگسالان و یا عدم همکاری با آنها، تعمد در ناراحت کردن دیگران، سرزنش دیگران به خاطر اشتباهات و سوء رفتار خود، زودرنجی و زود ناراحت شدن از دست دیگران، دلخوری عصبانیت و نیز کینهتوزی و انتقام جویی خود را نشان میدهد - راهنمای تشخیص اختلالات روانی3، . - 1994 پیشرفت تحصیلی این دانشآموزان به ویژه در خواندن و دیگر مهارتهای کلامی اغلب پایینتر از سطح انتظار سنی و هوشی است. این کودکان با اخراج از کلاس یا مدرسه روبرو هستند و مشکلاتی در سازگاری با دیگران دارند. این امر ممکن است سبب افت تحصیلی شود - هامیلتون و آرماندو4، . - 2008 از سوی دیگر پیشآگهی اختلال نامطلوب بوده و کودکان مبتلا در سالهای آینده مشکلات بعدی از جمله شکست تحصیلی و ناسازگاری هیجانی را تجربه خواهند کرد - هادزایک، کوپلند، استنگر و ادورث5، . - 2004 گذشته از تأثیری که این اختلال بر مسائل اجتماعی، تحصیلی و ارتباط با اعضای خانواده میگذارد، چنانچه بدون درمان رها شود، دربیش از 75 درصد موارد به اختلال سلوک، اختلال شخصیت ضداجتماعی و دیگرآسیبهای روانی بزرگسالی که مرتبط با پرخاشگری وخشونت هستند، تبدیل میشود - هاردا6 و همکاران، . - 2004
ابعاد مختلف این اختلال مبنای نظریهپردازیها و پژوهشهای عملی زیادی قرار گرفته است و به دلیل مشکلات رو به رشدی که اختلال نافرمانی مقابلهای در زندگی کودک و اطرافیان او ایجاد میکند، توجه بسیاری از پژوهشگران به روشهای درمانی این اختلال جلب شده است. در طول سالیان متمادی روشهای درمانی متنوعی برای مواجهه با مشکلات شناختی-رفتاری و هیجانی کودکان مبتلا به اختلال بیاعتنایی مقابلهای به کار گرفته شده است. - آکادمی روان پزشکی کودک و نوجوان امریکا7، - 2007 یکی از رایجترین روشهای درمانی که در حوزه اختلالات رفتاری کودکان دارای کاربردهای وسیعی است، روش بازی درمانی8 است. بازی به عنوان یک روش صحیح و درست در درمان کودک است؛ زیرا کودکان اغلب در بیان شفاهی احساساتشان دچار مشکل هستند. از طریق بازی میتوانند موانعشان را کاهش داده و احساساتشان را بهتر نشان میدهند - واشنگتن9، . - 2008 بازی درمانی شناختی-رفتاری یکی از رویکردهای روان درمانی کودکان است که در آن درمانگر با توجه به نوع مشکل کودک، اسباب بازیها و ابزار خاصی را برمیگزیند، موضوع یا داستان بازی را با توجه به نیازهای هیجانی و نقصهای شناختی یا رفتاری کودک انتخاب میکند و با مشارکت فعال خود ضمن بازی، الگوهای جدید و مورد نیاز شناختی و رفتاری را به کودک میآموزد و امکان یادگیری و تمرین این الگوها را به وسیله بازی برای وی فراهم میکند. شواهد نشان داده است که چنین رویکردهایی در رشد مهارتهای حل مسأله و مهارتهای اجتماعی کودکان و دیگر راهکارهای انطباقی و سازگارانه ی شناختی-رفتاری مفید و مؤثرند. این نوع بازی درمانی، امکان تعامل فعال کودک و مشارکت فعال وی را در درمان خود میطلبد و در نتیجه، مزایایی که در این رویکرد وجود دارد نقایص سایر رویکردها را تا حد زیادی برطرف میکند - گرالد10، . - 1999
به طوری که کازدین در این راستا اشاره میکند، یکی از مهمترین مزایای بازی درمانی شناختی-رفتاری این است که اهداف و روشهای درمانی کاملاً اختصاص یافته دارد. در زمینه موفقیت بازی درمانی شناختی- درمانی، بدون توجه به رویکرد درمانگر، اکثر بازی درمانگران معتقدند که در 80 درصد موارد درمانهای آنها موفقیت آمیز است. مکانیزم تأثیر این رویکرد از طریق اصلاح تصورات ناسازگارانه و تغییر عقاید و نگرشهای مرتبط با نشانه های بیماری صورت میگیرد و تعامل دوجانبه و پیچیده بین شناختها، هیجانها و رفتار و محیط را مورد توجه قرار میدهد - به نقل از گرالد، 1999؛ محمد اسماعیل، . - 1383 در همین راستا و با در نظر گرفتن این مسئله که کودکان مبتلا به اختلال رفتار مقابلهای و بیاعتنایی مشکلاتی را در زمینهی مهارتهای اجتماعی و موفقیت تحصیلی دارند، همچنین با توجه به نتایج پژوهشهای پیشین، پژوهش حاضر در نظر دارد به این سؤال پاسخ دهد که آیا بازی درمانی مبتنی بر رویکرد شناختی- رفتاری میتواند شدت علایم اختلال نافرمانی مقابلهای را کاهش داده و پیشرفت تحصیلی این دانشآموزان را ارتقاء بخشد؟
روش تحقیق
در این پژوهش طرح نیمه آزمایشی از نوع پیشآزمون-پس آزمون استفاده شد که اثربخشی یک متغیر مستقل یعنی بازی درمانی بر متغیرهای وابسته یعنی نشانههای اختلال نافرمانی مقابلهای و پیشرفت تحصیلی مورد بررسی قرار گرفت.
