بخشی از مقاله
اثر پرداخت یارانه به کود شیمیایی
مقدمه
یکی از مهمترین رسالتهای بشر در هزاره جدید بسیج اندیشه ها و توانمندیهای اجرایی برای حفاظت از محیط زیست است.در گوشه و کنار جهان هزاران کارشناس و محقق دست به کار شده اند تا ضمن مطلع کردن جوامع بشری و دولتمردان و سیاستگذاران اقتصادی و اجتماعی از مخاطرات بیش روی محیط زیست به راهکارهایی برای صیانت از این میراث مشترک دست یابند.
از میان بخش های مختلف تولیدی بخش کشاورزی بیشترین و نزدیکترین ارتباط را با محیط زیست دارد.این ارتباط یک رابطه متقابل و دو سویه است.از یک طرف فرسایش و تخریب محیط زیست تولید و عملکرد محصولات کشاورزی را تحت تاثیر منفی قرار میدهد و از جانب دیگر مواد آلاینده بخش
کشاورزی و مصرف بی رویه کودها و سایر موارد شیمیایی در این بخش صدمات جبران نابذیری به محیط زیست وارد می کند.خطرناکترین موقعیت زمانی است که این ارتباط به شکل یک دور باطل در می آید به این صورت که با تخریب محیط زیست و فرسایش خاک کشاورزان مجبورند جنگلها و منابع طبیعی بیشتری را به کشتزار تبدیل نمایندو سطح مصرف کودهای شیمیایی را افزایش دهند.در واقع این فعالیتهای جدید موجب تخریب بیشتر محیط زیست میگردد و به همین ترتیب دوری باط
ل ایجاد می شود که نتیجه آن چیزی جز نابودی محیط زیست و فقیرتر شدن کشاورزان نیست.(بای بوردی و ملکوتی 1379)
مقاله حاضر با درک این خطر می کوشد اثر برداخت یارانه به کود شیمیایی را در مصرف غیر بهینه این نهاده و تخریب محیط زیست بررسی کند.برداخت یارانه به نهاده های کشاورزی یک سیاست مرسوم در اکثر کشورهای جهان و بخصوص در کشورهای در حال توسعه است.در واقع هدف اصلی از این کار ترویج و ارتقاع نقش نهاده هایی مانند کودهای شیمیایی است که می تواند عملکرد محصولات زراعی را افزایش قابل توجهی دهد.کشورهای در حال توسعه می کوشند تا از این طریق غذای مورد نیاز جمعیت در حال رشد خود را تامین کنند و در عین حال سطح درآمد و معیشت کشاورزان را نیز بهبود بخشند و حتی از طریق ایجاد مازاد تولید محصولات کشاورزی امکان صادرات این محصولات و کسب درآمد ارزی را نیز به وجود آورند.لیکن چسبندگی(1) سیاست های دولت سبب می شود تا حتی بس از فراگیر شدن مصرف این نهاده های نوین برداخت یارانه های مذکور تدوام بیدا کند و موجب تخصیص غیر بهینه ی منابع گردد.
بررسی مشكلات و معضلات كودهای شیمیایی :
- استفاده بی‌رویه از كودهای شیمیایی در كشاورزی منجر به آلوده شدن آب و مواد غذایی مصرفی مردم و در نهایت بروز عوارض خطرناكی در آنها می‌شود. در صورتی كه استفاده از كودهای شیمیایی به صورت بی رویه باشد، وارد آبهای زیرزمینی و در نهایت از طریق محصولات كشاورزی وارد غذای انسانها می شود
- میزان مصرف و نوع كودهای شیمیایی در كشاورزی در صورتی كه بیش از حد لازم باشد علاوه بر ضرر اقتصادی كه به جامعه وارد می‌كند مواد غذایی مصرفی مصرف‌كنندگان را ه
م تحت تاثیر قرار میدهد.
در صورت استفاده بیش از حد كودهای شیمیایی در كشاورزی نیترات‌های اضافه آن وارد آب می‌شود، آب توسط مردم مورد مصرف قرار می‌گیرد و در نهایت در بدن به تركیبات سرطان‌زا تبدیل خواهد شد.
اما در صورت استفاده از کو دهای حیوانی و طبیعی و همچنین با یک برنامه ریزی مناسب با جمع آوری مواد قابل بازگشت به محیط (از قبیل برگ درختان و ... ) می توان هم فضولات را با برگنداندن به چرخه گردش و بازگرداندن به اکو سیستم از آلودگی ها وبیماری قابل شیوع توسط این (فضولات ) جلوگیری کرد و هم به دلیل اینکه چون این کودها عموما از جنس محیط ه
ستند به لحاظ کیفیت و تاثیر گذاری در محیط ، بازدهی و کیفیت خوبی را از خود بجا خواهند گذاشت و راحت تر به چرخه باز میگردند.
متاسفانه با توجه به اینكه هم نوع سموم شیمیایی و هم میزان آن در كشاورزی، آزمایشگاه‌ها و ... نیاز به نظارت بیشتری دارد در كشور شاهد كنترل ضعیف بر این مساله هستیم به طوریكه برای مثال در برخی از آزمایشگاه‌ها با توجه به منبع مصرف برخی از انواع سموم هنوز مورد استفاده قرار می‌گیرد.
مصرف بی‌رویه كودهای شیمیایی در بخش كشاوری موجب شیوع سرطان معده می‌شود. مصرف غیر منطقی و بی‌رویه كودهای شیمیایی در مزرعه‌ها و باغ‌ها مهمترین عامل شیوع سرطان معده در كشور محسوب می‌شود.
استفاده بی رویه از كودهای شیمیایی خاك را آلوده می كند در زمینه استفاده از كودهای شیمیایی در مزارع كنترلی نمی‌شود.
وجود بالای نیترات در موادغذایی و آب آشامیدنی توسط باكتریها در معده به ماده سرطان‌زای نیتریت تبدیل می‌شود.
سرطان معده شایع‌ترین سرطان در ایران است كشاورزان بااین باور غلط كه كودهای شیمیایی موجب بازدهی بهترمحصولات آنها می‌شود، كودهای شیمیایی را باقیمت‌های بالا از بازار سیاه تهیه می‌كنند. استفاده بی‌رویه كودهای شیمیایی درمزارع سبزیكاری رواج بیشتری دارد. در صورت ساماندهی نكردن آن علاوه بر محصولات، سفره‌های‌آب زیرزمینی نیز در معرض آلودگی قرار می‌گیرند.
چنانچه كشاورزان بر اساس نتایج آزمون‌های آب و خاك و توصیه‌های كارشناسان مبادرت به مصرف منطقی كودهای شیمیایی كنند هیچ مشكلی بوجود نخواهد آمدكشاورزی پایدار با تاكید بر استفاده بهینه از سموم و كودهای شیمیایی« با تاكید بر اینكه كودهای شیمیایی سبب تخریب حیاتی خاك و تعادل موجود در آن می‌شوند.
كاربرد نامتعادل كودهای ازته ممكن است سبب كاهش‌پ‌ك و كم شدن قابلیت د
سترسی گیاهان به فسفر شود.
همچنین استفاده مداوم از كودهای مصنوعی سبب كاهش عناصر كمیاب مانند روی، آهن، مس و منگنز خواهد شد كه بر روی سلامت گیاهان، جانوران و انسان تاثیر خواهند گذاشت.
مصرف كودهای ازته در شالیزارهای شمال ایران زیاد بوده و از طرفی سطح آب زیرزمینی بالاست، بنابراین امكان آلوده شدن آبهای زیرزمینی به نیترات در این منطقه زیاد است.
بنابر نتایج یك تحقیق، غلظت نیترات درچاههای آب اطراف شالیزارهای بابل تعیین و مشخص شد كه بین مصرف كودهای ازته و آلودگی آبهای زیرزمینی به نیترات همبستگی مثبت وجود دارد
- با توجه به حد مجاز ازت نیتراتی كه به وسیله سازمان جهانی بهداشت 45 میلی‌گرم در لیتر می‌باشد، 25 درصد از چاه‌های نمونه‌برداری شده آب مشروب شهر بابل دارای غلظتی بیش از حد مجاز بود.
به دلیل مصرف زیاد سموم و كودها در استان مازندران، آمار سرطان‌های گوارشی و تنفسی چندین برابر میانگین متوسط كشور است.
كودهای شیمیایی مصرفی دركشورهای توسعه یافته و درحال توسعه سبب تشدیدخطرات جانی ناشی از افزایش اكسید ازت در اتمسفر و استراتوسفر می‌شود.
در استراتوسفر جو فوقانی اتمسفر2ج سبب كاهش ازن و در نهایت افزایش درجه گرمای جهانی می‌شود كه این پدیده به اثر گلخانه‌یی موسوم است كه نتیجه آن عدم ثبات آب و هوا خواهد شد.
نظارت ارگان‌های دارو و غذا، كشاورزی و محیط زیست بر این مس
اله باید با جدیت بیشتری پیگیری شود
مزایا و معایب مصرف کودهای شیمیایی در کشاورزی
از مزایای کودهای شیمیایی، بهای ارزان، کاربرد سهل و آسان، درآمد کاذب کوتاه مدت (بدون توجه به استهلاک سرمایه اصلی یعنی خاک و مواد آلی آن) است.
شیوع بیماری ها و آفات متعدد مثلا شیوع آتشک گلابی در باغ های گلابی کرج و قزوین، نماتد در مزارع چای و حتی شانکر مرکبات در جنوب کشور عمدتا زاییده م
صرف نامتعادل کودها می باشد.
نظرات بانک جهانی درباره مصرف کودهای شیمیایی در ایران می تواند مؤید مصرف نامتعادل کود در کشور باشد که به شرح زیر می باشد:
توزیع نابرابر کودهای شیمیایی، بخش خصوصی جایگاهی ندارد (تقویت بخش خصوصی و فراهم آوردن امکان رقابت فعالانه، ایجاد یک محیط تجاری و حقوقی صحیح و اتخاذ یک خط مشی پایدار و فعال از جانب دولت برای تقویت مشارکت بخش خصوصی)، نظام قیمت گذاری سبب اسراف در مصرف کود شیمیایی می شود، عدم توازن بین کود شیمیایی در دسترس و کودشیمیایی مورد نیاز، ضعف تحقیق در کاربرد کود.
تجارب سایر کشورها در کنترل مصرف کود شیمیایی می تواند به مصرف متعادل کود در کشور کمک کند که در زیر به دو مورد اشاره می شود: در انگلستان تولید گندم در هر هکتار در حدود ۷.۵تن تثبیت شده و تولید بیشتر از آن را وزارت کشاورزی صرفا به خاطر مسایل زیست محیطی ممنوع شده است.
در این مطالعه محصول گندم به عنوان شاخصی از کل محصولات زراعی کشور انتخاب و سطح بهینه مصرف کود شیمیایی برای این محصول برآورد شده است.با توجه به اینکه گندم بیشترین سطح زیر کشت را نسبت به محصولات دیگر به خود اختصاص داده و محصولی است که جایگاه راهبردی در بحث امنیت غذایی کشور دارد بنابراین می تواند شاخص بسیار مناسبی برای تعیین وضعیت کلی مصرف کودهای شیمیایی در بخش کشاورزی ایران باشد.(اخطاری 1381)
مواد و روشها
سطح بهینه مصرف نهاده ها موضوعی است کاملا مرتبط با هدف کشاورز.بر اساس اصول اقتصادی هدف اصلی هر تولید کننده و از جمله کشاورزان حداکثر کردن سود است.لذا سطح بهینه مصرف نهاده نیز سطحی است که حداکثر سود را برای کشاورز ایجاد می کند.
به لحاظ نظری سطح بهینه مصرف یک نهاده را می توان از طریق تابع تولید و سود آن محصول بدست آورد.تابع تولید رابطه فنی بین نهاده های تولید و مقدار تولید را نشان می دهد و تابع سود با وارد کردن قیمت نهاده ها و محصول در تابع مذکور بدست می آید که با این رابطه امکان برآورد سطح بهینه فیزیکی و اقتصادی یک نهاده فراهم می گردد.
در این مطالعه تابع تولید گندم به صورت مستقل برآورد نشده بلکه از نتایج مطالعه هزیر کیانی (1376) استفاده شده است.هزیر کیانی در مطالعه خود تابع تولید گندم در استانهای مختلف بر اساس شش نهاده کود شیمیایی بذر سم آب نیروی کار ماشینی و غیر ماشینی به صورت تابع تولید چند جمله ای با ریشه دوم برآورد کرده است.ضریب متغیر کود شیمیایی در این توابع در جدول 1 ارائه شده است.
جدول 1.ضریب متغیر کود شیمیایی در توابع تولید برآورد شدهء هزیر کیانی
نام استان ضریب متغیر کود شیمیایی نام استان ضریب متغیر کود شیمیایی
سمنان 567.6 یزد 848.4
چهار محال و بختیاری 678.7 تهران 533.7
زنجان 732.1 قزوین 1238.5
آذربایجان غربی 412.6 هرمزگان 612.6
کهگیلویه و بویر احمد 340.3 مرکزی 617.7
شرایط عمومی مرحله اول برای حداکثر سازی سود به صورت زیر است: Py.MPxn=Pn
که در این رابطه Xn نهاده nام Pn قیمت این نهاده و Pyقیمت محصول است.برای تابع تولید با چند جمله ای دوم رابطه مذکور برای هریک از نهاده ها به صورت زیر خواهد بود:
Py.(an + 0.5nn Xn-0.5)=Pn
0.5ann Xn-0.5=(Pn/Py) – an
Xn=0.25 a2nn/{(Pn/Py) – an}2
داده ها
داده های مورد استفاده در این تحقیق شامل مقادیر مصرفی انواع کود شیمیایی در هر هر هکتار گندم آبی و قیمت آن در استانهای مختلف کشور می باشد که از گزارشهای هزینه تولید وزارت جهاد کشاورزی طی سالهای زراعی 1387_89 .1379_80 و 1380_81 استخراج گردیده است.قیمت محصول گندم نیز قیمت خرید تضمینی تعیین شدهء دولت در نظر گرفته شده است.
نتایج
مقایسه میزان مصرف کود شیمیایی با مقدار بهینه اقتصادی آن در شرایط حفظ یارانه کود در سال زراعی 78_79 نشان می دهد که از 12 استان مورد بررسی در 6 استان سمنان زنجان آذربایجان غربی خراسان کهگیلویه و بویر احمد و قزوین مصرف واقعی کود شیمیایی کمتر و یا نزدیک به بهینه اقتصادی آن ولی در 6 استان دیگر یعنی استانهای چهار محال و بختیاری مرکزی یزد تهران هرمزگان و منطقه جیرفت میزان مصرف کود 1.3 تا 53% بیشتر از حد بهینه بوده است.در شرایط حذف یارانه کود شیمیایی تنها در سه استان زنجان و آذربایجان غربی و کهگیلویه و بویر احمد مصرف واقعی کود شیمیایی کمتر از سطح بهینه اقتصادی آن و در 8 استان دیگر و منطقه جیرفت بیشتر از این حد بوده است.در این بین استان های خراسان سمنان و قزوین فاصله کمتری تا حد بهینه دارند ولی در 5 استان یزد چهار محال و بختیاری و هرمزگان مرکزی و تهران و منطقه جیرفت مصرف بیش از حد کود شیمیایی کاملا مشهود است(جدول 2).
جدول 2.مقادیر مصرف واقعی و بهینه کود شیمیایی در سال زراعی 1378_79
نام استان مصرف واقعی(کیلوگرم در هکتار) مصرف بهینه(کیلوگرم در هکتار)در صورت وجود یارانه کود مصرف بهینه(کیلوگرم در هکتار)در صورت حذف یارانه کود مصرف بیش از حد بهینه(درصد) در صورت وجود یارانه کود مصرف بیش از حد بهینه(درصد) در صورت حذف یارانه کود
سمنان 328.7 346 325.9 _____ 0.9
چهار محال و بختیاری 385.6 296.4 287.2 30 34.2
زنجان 144.5 245.5 236.1 _____ ____
آذربایجان غربی 161.7 280.1 258.8 _____ ____
خراسان 320.6 320.8 298.7 _____ 7.3
کهگیلویه و بویر احمد 158.3 263.4 242.6 _____ _____
مرکزی 253.1 239.9 228.7 5.4 10.7
یزد 506.5 331 317.1 52.9 59.7
تهران 300.3 273 257.7 9.9 16.5
قزوین 297.1 297.3 289 _____ 2.8
هرمزگان 377.4 321.6 302.1 17.3 24.9
منطقه جیرفت 293.4 289.4 265.9 1.3 10.3
متوسط 293.9 292 275.8 0.65 6.6
در سال زراعی 79_80 ضمن افزایش سطح کلی مصرف کود و گسترش بیشتر شکاف بین میزان مصرف واقعی و بهینه تعداد استانهایی که در شرایط حفظ یارانه کود شیمیایی با اضافه مصرف این کود در تولید گندم مواجه بوده اند به 8 استان افزایش پیدا کرد.حذف یارانه کود شیمیایی در این سال می توانست موجب کاهش هشت درصدی مصرف کود در تولید گندم شود(جدول 3).
مقادیر مصرف واقعی و بهینه کود شیمیایی در سال زراعی 1379_80
نام استان مصرف واقعی (کیلوگرم در هکتار) مصرف بهینه(کیلوگرم در هکتار)در صورت وجود یارانه کود مصرف بهینه(کیلوگرم در هکتار)در صورت حذف یارانه کود مصرف بیش از حد بهینه(درصد)در صورت وجود یارانه کود مصرف بیش از حد بهینه(در صد)در صورت حذف یارانه کود
سمنان 481.5 346.6 324.3 38.9 48.5
چهار محال و بختیاری 298.5 301.7 286.1 ____ 4.3
زنجان 206.3 245.2 235.3 ____ ____
آذربایجان غربی 193.2 282.3 257.3 ____ ____
خراسان 334.1 323.9 296.7 3.1 12.6
کهگیلویه و بویر احمد 206.7 263.8 240.9 ____ ____
مرکزی 259 240.4 227.8 7.7 13.7
یزد 622.6 331.5 316 87.8 97
تهران 367.4 274.8 256.5 33.7 43.2
قزوین 346.5 297.4 288.4 16.5 20.1
هرمزگان 454.7 323.1 300.7 40.7 51.2
منطقه جیرفت 298.6 289.2 264.5 3.2 12.9
متوسط 339 293.3 274.5 15.6 23.5
همانگونه که در جدول 4 مشاهده می شود در سال 1380_81 نیز باز 3 استان زنجان چهار محال و بختیاری و آذربایجان غربی مصرفی کمتر و نزدیک به سطح بهینه داشته اند و در 9 استان دیگر روند مصرف بیش از حد بهینه ادامه پیدا کرده است.علاوه بر این به جز استان های یزد و سمنان در 7 استان دیگر وضعیت مصرف بی رویه وخیمتر شده است.مقادیر متوسط جدول 4 نشان می دهد که وضعیت کلی در این سال باز نسبت به سال قبل از آن بدتر گردیده است.
جدول 4.مقادیر مصرف واقعی و بهینه کود شیمیایی در سال زراعی 1380_81
نام استان مصرف واقعی(کیلوگرم در هکتار) مصرف بهینه(کیلوگرم در هکتار)در صورت وجود یارانه کود مصرف بهینه(کیلوگرم در هکتار)در صورت حذف یارانه کود مصرف بیش از حد بهینه(درصد) در صورت وجود یارانه کود مصرف بیش از حد بهینه(درصد) در صورت حذف یارانه کود
سمنان 419.4 315.2 331.9 33 26.4
چهار محال و بختیاری 290.7 304.7 291.3 _____ _____
زنجان 249.8 248.9 238.9 _____ 4.6
آذربایجان غربی 241.5 286.5 264.7 _____ _____
خراسان 359.9 328.1 305.7 9.6 17.7
کهگیلویه و بویر احمد 222.1 271.2 249.1 _____ _____
مرکزی 269.6 242.7 231.9 11 16.2
یزد 512.1 333.6 320.9 53.5 97
تهران 398 277.6 262.2 43.3 43.2
قزوین 380.7 298.5 291.3 27.5 20.1
هرمزگان 489 324.3 307 50.7 51.2
منطقه جیرفت 392.6 292.1 271.3 34.4 12.9
متوسط 352.1 293.6 280.5 19.9 25.5
بحث و نتیجه گیری
در مجموع نتایج حاکی از آن است که در بسیاری از موارد از کود شیمیایی بیش از حد بهینه استفاده می شود.بالاتر بودن سطح مصرف کود شیمیایی در تولید گندم آبی خود مبین وجود آثار زیانبار زیست محیطی در این بخش است.مقایسه تولید و سود در حالت فعلی با بهینه نشان می دهد که در صورت بازگشت به سطح بهینه مصرف کود کشاورزان سود بیشتری کسب خواهند کرد و بطور متوسط تولید نیز افزایش می یابد.
در واقع طی سالهای مورد بررسی قیمت کود شیمیایی تغییر چندانی نداشته و در عوض قیمت خرید تضمینی گندم به شدت افزایش پیدا کرده به نحوی که طی سه سال مورد مطالعه از 870 ریال برای هر کیلوگرم به 1300 ریال رسیده و یا به عبارت دیگر رشدی معادل 49 درصد داشته
است.این در حالی می باشد که قیمت متوسط کود شیمیایی تقریبا ثابت مانده است.این موضوع دو اثر افزایشی بر مصرف کود شیمیایی داشته است:اول اینکه به دلیل افزایش قیمت محصول استفاده بیشتر از کود شیمیایی برای بدست آوردن محصول بیشتر موجه می نمود و دیگر اینکه به دلیل افزایش قیمت سایر نهاده های کشاورزی غیر مشمول یارانه مانند ماشین آلات بذر و نیروی
کار کشاورزان نهاده ارزانتر یعنی کود شیمیایی را تا حد امکان جایگزین قسمتی از این نهاده ها می کردند.هردوی این عوامل سبب شده است مصرف کود شیمیایی تا حد بی رویه ای افزایش یابد و در پی آن آثار مخرب زیست محیطی پدید آید.
