بخشی از مقاله
افیولیت ها
پراکندگي مجموعه هاي افيوليتي و افيوليت ملانژها در ايران
مقدمه
مجوعه های افیولیتی که به نام Alpin ultramafic complexes هم خوانده شده است. به نظر عده زیادی از زمین شناسان ، معرف پوسته اقیانوسی است که درنتیجه پدیده ای که به نام فرارانش خوانده می شود در پوسته قاره ای قرار گرفته است. افیولیت ها از مجموعه ای از بازالت ها ، گابرو ها ، سنگ های اولترا مافیک و رسوبات عمیق دریایی تشکیل شده است. افیولیت ها معمولا
ضخیم بوده و ضخامت آنها تا 8 کیلومتر هم می رسد. افيوليت به مجموعه اي از سنگ هاي مافيك واولترامافيك گفته مي شودكه ممكن است منظم يا لايه لايه باشند ويا در اثر تنش هاي زمين ساختي بايكديگر مخلوط شده باشند.به افيوليت؛ كمپلكس افيوليتيٍٍٍ ، سري افيوليتي، آميزه افيوليتي وسر انجام آميزه رنگين گفته شده كه از ميان آن ها واژه آميزه رنگين(كالرد ملانژ) كار
برد بيشتري دارد واغلب به عنوان يك واحد سنگ چينه اي به كار مي رود كه در ايران بيشتر به صورت نوار هاي باريك هستند و در امتدادطولي اصلي رخنمون دارند.شواهد زمين شناسي وديگربررسي هاي انجام شده نشانگر آن است كه تركيب شيميايي آن ها همانند پوسته اقيانوسي است.لذا پذيرفته شده كه مجموعه هاي افيوليتي ايران، باقي مانده اشتقاق هاي درون قاره اي هستند كه در اثركافتي شدن(Rifting)شكل گرفته اند. داشتن كروميت، سولفيد مس توده اي،
كاني هاي گروه پلاتين، عناصر خاكي كمياب و.....از ويژگي هايي است كه به افيوليت ها ارزش اقتصادي مي دهند.
ریشه لغوی
نام افیولیت توسط «برونیار» (1827) برای توصیف سرپانتینیت ها یا سنگهایی که از گروه سرپانتین تشکیل شده بودند ، ابداع شد. وی این نام را از لغت یونانی قدیمی افی به معنی مار و لیت هم که به معنی سنگ است ، گرفت.
تاریخچه
پس از نامگذاری افیولیت ها توسط برونیار، «استینمن» (1906) مفهوم مجموعه یا سری سنگی افیولیت را به کار برد. این مجموعه سنگی اصولا حاوی سنگ های اولترامافیک (مثل سرپانتینت و پریدوتیت) ، گابرو ، اسپیلیت و سنگهای وابسته است. او همچنین مشاهده کرد که این سنگها اصولا در چرتها و رسوبات پلاژیک مستقر شده اند یا با آنها وابستگی دارند. در سال 1926 ،
«بنسون» گابروها و سنگهای اولترامافیک موجود در سنگهای سبز و سنگهای افیولیتی را توصیف نمود. توصیف او شامل سنگهایی می شد که در نواحی رورانده و کوهزایی آلپی (مثل سنگهای آذرین نوع آلپی) گسترش داشت. «تایر»(1967) بیان نمود که واحدهای اولترامافیک و گابرویی مجموعه های افیولیتی با قسمتی از سری سنگ آذرین آلپی شباهت دارند.
سیر تحولی و رشد
در سال 1957 «درور» ابراز داشت که بعضی از توده های پریدوتیت نوع آلپی ، قطعات گوشته فوقانی می باشند که به طریقه تکتونیکی کنده شده اند. «دیتز» (1963) اشاره نمود که
سرپانتینیت های آلپی قطعاتی از کف اقیانوس بوده اند که در یک رخداد کوهزایی به صورت تکتونیکی از جا کنده شده اند. در همان سال ،«گاس»مقاله ای در مورد این موضوع نوشت که : آیا ماسیف ترودوس در قبرس قطعه ای از لیتوسفر اقیانوسی به سن مزوزوئیک بوده است یا نه؟ در سال 1967 گاس ، زمین شناسی و ژئوفیزیک سنگهای اولترامافیک ماسیف ترودوس واقع در قبرس را توصیف کرد. در سپتامبر 1972 سازمان زمین شناسی آمریکا در مورد افیولیت کنفرانس بزرگی
برگزار نمود. در همین کنفرانس قرار شد که نام افیولیت به یک مجموعه مشخص از سنگهای مافیک تا اولترامافیک اطلاق گردد.
سکانس افیولیت ها
سکانس افیولیت ها یا پوسته اقیانوسی معمولا از 5 قسمت تشکیل شده است که از سمت بالا به پایین شامل قسمتهای زیر است:
• رسوبات پلاژیک و عمیق دریایی:
• این رسوبات شامل رادیولادیت ، چرت ، آهکهای پلاژیک مناطق عمیق دریا و رسوبات آبیسال می باشد.
• پیلولاوا:
در اثر انجماد سریع ماگمای بازالتی در مجاورت آب ، بازالت حاصل و بی پوست به خود می گیرد که دارای ترکهای زیادی در سطح است. رنگ این قسمت سبز تیره تا سبز زیتونی است و اغلب حفره دار است که حفرات توسط مواد ثانوی مانند کلسیت ، کلسدونی ، زئولیت ، کلریت ، پرهنیت و ... پر شده اند.
• بازالت متراکم :
بازالت متراکم در زیر پیلولاوا قرار دارد و به دایکهای صفحه ای ختم می شود.
• دایکهای صفحه ای:
دایکهای صفحه ای به موازات محور گسترش اقیانوسها قرار دارند. و این دایکها مسلسل وار در کنار هم چیده شده اند و معمولا یک طرف این ها حاشیه انجماد سریع دارد.
• گابروهای لایه ای: ترکیب گابرو عینا مثل بازالت است. در داخل این گابروها حجم هایی از پلاژیو گرانیت دیده می شود ، که محصول تفریق ماگما است.
• پریدوتیت قاعده (تکتونیت): پریدوتیت قاعده ای ممکن است هارزبوژیتی و یا لرزولیتی باشد.
طرز تشکیل افیولیت ها
وجود افیولیت ها و پراکندگی آنها دراغلب قاره های دنیا نشان می دهد که در جایگیری بخش اعظم آنها پدیده تصادم قاره – قاره دخیل بوده و اقیانوس مابین دو قاره در اثر فرآیند فرورانش از بین رفته و در حین تصادم بخشهایی از پوسته اقیانوسی بر روی حاشیه غیر فعال رانده شده اند. عدم وجود دگرگونی حرارتی قابل توجه در مرز تماس آنها با رسوبات بیانگر فرورانش آنها در حالت سرد می باشد. در اثر تغییرات مکرر تکتونیکی و یا از ذونهای فرورانش پر شیب ، افیولیت ها به ملانژهای
تکتونیکی تبدیل می شوند و به دلیل سرپانتینی شدن بخش اولترامافیک قاعده ای ، واجد خاصیت پلاستیکی شده و به راحتی تغییر شکل می یابند. سرپانتینی شدن به تحرک افیولیت ملانژ کمک کرده و ورود قطعات سنگهای درونگیر و بیگانه به داخل سکانس افیولیتی را تسهیل می کند.
انواع افیولیت ها
• ون تکس سنگهای اولترامافیک و پریدوتیت ها را به دو دسته استراتیفرم (غیر کوهزایی) و آلپی (کوهزایی) تقسیم می کند و انواع آلپی خود به دو دسته زیر تقسیم می شوند:
o پریدوتیت های واقعی یا افیولیت های تیپ هاروزبورژیتی (HOT) :
بخش اولترامافیک قاعده ای شامل تناوبی از هارزبورژیت و دونیت بود، و توسط دایکهای پیروکسنیتی قطع می شود. زون تحولی شامل هارزبورژیت با رگه های دونیت که به سمت بالا به گابروهای لایه ای همراه با لنزهای کرومیت و دونیت تبدیل می شود. سپس گابرو و ورلیت بصورت نوارهای تیره و روشن قرار دارند و به سمت بالا واجد گابروهای لایه ای ، دایکهای دیابازی حاوی پلاژیو گرانیت و
سپس بازالت های تولئیتی از نوع N-MORB است. وجود هارزبورژیت در بخش قاعده و بازالت تولیتی با سرشت
N-MORB (Normal-Middle oceam Ridge Basalt) توسعه زیاد دایکهای دیابازی نشان از حجم زیاد ماگمای تزریق شده در شکاف محوری و نرخ بالای ذوب بخشی درگوشه فوقانی است و این ویژگیها در شکافهای با نرخ گسترش تند ؛ (Fast spreading Ridge) FSR دیده می شود.
o پریدوتیت های منطقه ریشه (Root Zone) و یا افیولیت های تیپ سرزولیتی LOT:
انواع سرزولیتی افیولیت ها یا LOT ؛ ترکیب سرزولیتی در بخش اولترامافیک قاعده ای مشخص می شوند. در این دسته از افیولیت ها حجم پلاژیو گرانیت زیاد بوده و حجم دایکهای صفحه ای کم و بازالت تولئیتی دارای سرشت غنی شده P-MORB یا E-MORB می باشد. ویژگیهای اخیر نشانگر حجم اندک ماگما در شکافهای محوری ، نرخ کم ذوب بخشی در گوشته فوقانی و در نهایت نشانگر شکافهای غیر فعال بانرخ گسترش اندک (Slow spreading ridge) SSR می باشد.
• از نظر نحوه و سبک جایگیری افیولیت ها را به سه دسته زیر تقسیم می کنند:
o افیولیت های حواشی فعال:
در این نوع ، لکه های افیولیتی بصورت گسیخته در داخل و حواشی فعال قاره ها یافت می شوند و اغلب فرم ملانژ دارند.
o افیولیت های مناطق تصادمی:
این نوع افیولیت ها در محل برخورد ورقه ها یافت می شوند.
سنگ هاي سازنده مجموعه افيوليتي ايران
درنواحي كه تأثيرتنش هاي زمين ساختي بر روي افيوليت ها كمتر بوده، مي توان يك روند كلي از سنگ هاي تشكيل دهنده زير ديد:
اولترا مافيك ها: عمده ترين سنگ هاي افيوليت ها هستند كه در ميان آن ها هارزبورژيت درصد بالاتري دارد.دونيت، لرزوليت، ورليت وبرخي از انواع پيروكسينيت ها به ويژه برونزيت نيز از جمله الترا مافيك هاي افيوليت ها مي باشند.
گابرو ها:پس از الترا مافيك ها فراوان ترين سنگ هاي بازيك دانه درشت هستندكه از نظر سيما و ساخت در بيشتر جاها به صورت توده اي هستند ولي گاهي نيز ساخت لايه اي دارند.در پاره اي از نواحي افيوليتي ايران سنگ هاي گابرويي در اثر دگر ساني به مجموعه اي عدسي شكل سفيد رنگ متشكل ازگارنت، وزوويانيت،كلريت وگروسولار تبديل شده اند كه رودنژيت نام دارند.
گدازه هاي آتشفشاني: گدازه ها وگاهي خاكستر هاي آتشفشاني از جمله عناصر مهم افيول
يت ها هستند كه تركيب كاني شناسي گوناگون و ساختار بالشي دارند.تركيب آن ها از لوكوبازالت تا اسپيليت متغير است.
دايك هاي ديابازي وگابروها: دايك هاي ديابازي(گاهي تغذيه كننده)گابروها را قطع مي كنندواز آن ها جوانترند.ميكرو گابروها از سنگ هاي رگه اي افيوليت ها هستندكه سختي زياد ورنگي بسيار تيره دارند و به صورت دايك هاي نه چندان ممتد ويا به شكل عدسي رخنمون دارند.
سنگ هاي اسيدي نفوذي: ديوريت كوارتز دار وپلاژيو گرانيت ها از ديگر سنگ هاي افيوليت ها هستند كه به صوررت توده هاي كوچك وگاه به صورت دايك ويا رگه هاي نازك ديده مي شوند.
سنگ هاي دگرگوني:در افيوليت هاي ايران دو نوع سنگ دگرگوني وجوددارد:
گروه نخست ميكا شيست.گنايس ومرمر با خاستگاه قاره اي هستند وارتباطي به مجموعه هاي افيوليتي ندارند.
گروه دوم در حقيقت افيوليت هاي دگرگون شده اند.
سنگ هاي افيوليتي در دو فاز جداگانه دگرگون شده اندٍٍٍ؛فاز نخست ازنوع گرمابي واستاتيك مي باشد كه بيشتر موجب تغييركاني شناسي سنگ ها شده است .تشكيل تالك، آزبست و منيزيت از پيامد هاي اين نوع دگرگوني است.فاز دوم از نوع ناحيه اي و نتيجه فشارهاي كوهزايي و بسته شدن كافت قاره اي مي باشد.
قطعات بيگانه: در بسياري از مجموعه هاي افيوليتي ايران قطعاتي از سنگ هاي گوناگون با خاستگاه متفاوت وجود دارد.ابعاد اين سنگ ها از كوچك تا بسيار بزرگ متغير است.اين قطعات بيگانه نوعي اوليستوليت (olistolit ) و معرف محيطهاي پر تكاپو هستندكه در اثر فرايند هاي زمين ساختي به مجموعه هاي افيوليتي افزوده شده اند.
پراكندگي افيوليت ها
در طول وبه موازات خط راندگي زاگرس نوار افيوليت-راديولاريت وجود دارد كه ادامه آن درعمان نيز يافت مي شود. افيوليت هاي ساير مناطق ايران از نوع ملانژ مي باشندو به طور كلي در دو گروه بيان مي شوند:
1) نوار افيوليت-راديولاريتي زاگرس
2) نوار حلقوي ايران مركزي
