مقاله در مورد بررسی یخبندان و سرمای بهاره فروردین 83

بخشی از مقاله

مقدمه:
بر اساس آمار و اطلاعات رسيده از استانهاي كشور ميزان خسارت ناشي از سرمازدگي و يخبندان در اغلب سالها برروي محصولات حساس باغي بخصوص بادام و پسته و زردآلو و ... بيش از 40 درصد مي باشد. و در پاره اي از سالها سرما و يخبندان ديررس بهاره صدر در صد محصول را ممكن است در يك منطقه از بين ببرد.

در سالهاي اخير با توسعه روزافزون بادامستانهاي كشور آنهم با ارقام حساس به سرما ميزان خسارت سرمازدگي بشدت رو به افزايش است.
بررسي هاي بعمل آمده نشانگر اين واقعيت است كه بزرگترين عامل آسيب ديدگي باغهاي پسته نيز در كرمان، يزد، بخصوص در استانهاي حاشيه كويري ايران سرماي ديررس (بهاره) مي باشد.
پديده سرمازدگي و يخبندان و خسارتهاي ناشي از آن نه تنها در كشور ما بلكه در اكثر كشورهاي جهان وجود دارد و غالباً با پيش بيني به موقع و دقيق زمان وقوع آن مي توان به بك

ارگيري شيوه هاي مقابله با اين پديده جوي، خسارت آنرا به حداقل ميزان ممكن رساند.
موضوع تحقيق، بررسي يخبندان نيمه دوم فروردين ماه 83 و ميزان خسارات آن است ولي در ابتدا لازم مي دانم مطالبي راجع به سرمازدگي انواع آن و ميزان مقاومت گياهان در برابر سرمازدگي و ... بيان نموده، تا ديد خواننده گرامي بيش از پيش نسبت به موضوع مورد تحقيق بازتر گردد.

سرمازدگي گياهان
از نظر فني، رويداد تشكيل كريستالهاي نازك يخ را برروي سطوحي كه درجه حرارت آنها زير صفر و درجه حرارت لايه هواي بالاي اين سطوح به نقطه شبنم «يخبندان» رسيده باشد «يخبندان» نامند. ولي در هواشناسي كشاورزي يخبندان به رويدادي گفته مي شود كه درجات پائين حرارت سبب

خسارت به بافت هاي گياهي شده و موجب ضايع شدن كم و بيش اندامهاي گياهي مي شود.
كلمه يخبندان در اين تحقيق به معني غيردقيق و متداول آن مورد استفاده قرار مي گيرد و اين كلمه بجاي عبارت صحيح تر آن مانند «سرماي زيان آور» يا «سرماي يخ زننده بافت گياه» بكار گرفته ش

ده است. خطر يخبندان در ايران بسياري از محصولات باغباني را در معرض آسيب قرار داده است.
مركبات يكي از محصولاتي است كه هر چند وقت يكبار بوسيلة يخبندان آسيب مي بيند. خطر يخبندان مناطق مركبات كاري شمال ايران را بيش از مناطق جنوبي مركبات خيز در معرض خطر قرار داده است، با وجود اين اختلاف خطر يخبندان بين مناطق شمالي و جنوبي آنطور كه اكثر مردم تصور مي كنند، زياد نيست.

جنبه هاي فيزيولوژيكي يخبندان
از دست دادن حرارت بوسيله گياه قسمتي از تبادل انرژي در طبيعت است. در شب‌ها تشعشع خالص همواره منفي است و سطوح خاك و نباتات در شب تحت تأثير تشعشع منفي بيش از آنكه بتواند از حرارت موجود اتمسفر و حتي در شرايط ابري از حرارت محيط استفاده كنند، حرارت از دست مي دهند. به همين سبب اندامهاي گياهي بسرعت سرد مي شوند. به اين ترتيب درجه حرارت اندامهاي گياه در شبهاي سرد به نقطه خطر نزديك شده و خسارت يخبندان را بوجود مي آورد.

انواع يخبندان و سرما
يخبندان بر دو نوع عمده الف – يخبندان تشعشعي ب) يخبندان انتقالي يا جا به جايي تقسيم مي شود.
الف) يخبندان انتقالي
شامل عبور يك جبهه هواي سرد از بالاي يك منطقه با درجه

حرارت بسيار پائين يا زير درجه حرارت بحراني كه براي محصول خاصي در آن منطقه وجود دارد.
يكي از مشخصه هاي آن، وجود باد شديد سرد در منطقه است كه منجر به يخبندان انتقالي مي شود. در چنين شرايطي نباتات حرارت خود را به هواي سرد داده و به سرعت افت درجه حرارت پيدا مي كنند.

ب) يخبندان تشعشعي:
سطوح خاك و گياه در اثر تشعشع خالص منفي سردتر از هوا مي گردد. هوا نيز در اثر برخورد با اين سطح سردتر و در نتيجه با از دست دادن حرارت به سطوح سرد و متراكم تبديل مي شود و اين هواي متراكم سرد در سطح زمين باقي مانده و در تحت شرايط پايدار ايجاد يخبندان تشعشعي مي شود.
اين يخبندان در مواقعي كه آسمان صاف، بدون ابر و آرام است اتفاق مي افتد و در يخبندان انتقالي يا جبهه اي، آسمان ابري يا نيمه ابري است و معمولاً اندامهائي از گياهان كه در زير سايه درختان قرار گرفته اند مثل علفهاي هرز آسيب مي بينند.

در درختان مركبات چون بيشتر ميوه هاي مركبات در زمستان رسيده و ديرهنگام برداشت مي شوند ممكن است ميوه مواجه با سرماي زودرس و يخبندان زمستانه شوند، در اين حالت پوست مركبات خسارت ديده داراي رنگ روشن با لكه هاي صاف تا حدي همرنگ پوست مي باشند و اين لكه ها به تدريج به رنگ قهوه اي درآمده و در نارنگي بي رنگ هستند.

سرمازدگي در سال زراعي 83-82
در پي افزايش دما در اواخر زمستان سال 1382 شرايط مناسب براي رشد گياهان فراهم شد. بطوريكه در روزهاي پاياني اسفندماه سال 82 بسياري از درختان ميوه و گياهان زينتي، گل آغازي و باز شدن شكوفه ها را شروع كردند. در همين ايام همچنانكه اطلاعات و آمار سازمان هواشناسي كشور گوياي آنست با ورود يك جبهه هواي سرد به داخل كشور، بارش برف و سرما بيشتر مناطق كشور را فرا گرفت.

كاهش شديد درجه حرارت از يكسو و طولاني شدن جريان هواي سرد از سوي ديگر باعث سرمازدگي گلها و جوانه هاي بيشتر درختان و حتي بخش هايي از زراعت و محصولات زراعي گرديد و خسارات سنگيني به محصولات درختي و زراعت كشور وارد ساخت. خساراتي كه حداقل در دو دهه اخير بي سابقه بوده است. بر اساس گزارشات دريافتي از استانها برآورد ريالي اين خسارات بالغ بر هفت هزار ميليارد ريال مي باشد.
در سال زراعي 83-82

تمام استانهاي كشور بجز استان خوزستان و بوشهر دچار خسارات ناشي از سرمازدگي شده اند و محصولات هسته دار (مانند زردآلو، گيلاس، هلو، شليل، آلو، گوجه سبز و ...)، گردو، بادام، پسته، سيب، گلابي، مركبات، انگور، زرشك در استانهاي مختلف از 5 تا 100 درصد دچار آسيب شده اند.
مثلاً تمام محصولات استان اصفهان و سيستان و بلوچستان دچار خسارت شده است.
اندام مورد خسارت در سرمازدگي دهة دوم فروردين ماه گل و بعد از آن ميوه را نيز تحت تأثير قرار داده است.

جدول كامل خسارات حوادث غيرمترقبه (سرمازدگي و ...) محصولات باغباني در سال زراعي 83-82 در صفحه بعد آمده است.

خسارت در استان اردبيل
نظر به اينكه در زمستان سال 1382 هواي پائيز و زمستان شباهتي زياد به هواي بهاري داشت و به دليل عدم بارش نزولات آسماني برف و باران كه همواره نياز اساسي كشاورزي مخصوصاً زراعت و باغات مي باشد لذا باعث عدم رويش زراعت گندم و جو شده است و لذا بر اثر بهاري بودن هواي استان اردبيل مخصوصاً مشكين شهر – پارس آباد مغان درختان بصورت زودهنگام مجبور به شكوفه دادن شده بود لذا بر اثر بارش بي موقع برف در فروردين ماه 1383 و بدنبال آن يخبندان چند روزه موجب صدمات زيادي را فراهم آورد.

در پائيز 82 كشاورزان با خريد بذر اصلاح شده و كمك و ياري از مهندسين مربوط اقدام به زراعت نمودند كه با عدم بارندگي در فصل پائيز و زمستان روبرو شده و بر نگراني مسئولين راجع به اتفاق افتادن يك يخبندان در اوايل فصل بهار افزود. در فصل بهار، بارش نزولات در ابتداي بهار در هنگام شروع رشد مجدد باغات، ميوه جات آغاز شد.
در دهه اول فروردين ماه باغات ميوه ازجمله سيب و هلو – انگور و زردآلو شروع به شكوفه دادن كردند، اما با بارش بي موقع برف و يخبندان چندين روزه و سرماي شديد زير 10- درجه باعث يخ زدگي همه شكوفه ها بر سر درختان ميوه ازجمله سيب و هلو گرديد.
اوج خسارات به حدي بود كه همه را نااميد كرده بود، همچنان كه در ذيل آمده: حتي درختان 4 ساله هلو نيز خشكيده و با گذشت 20 روز از سرمازدگي درختان رشدي به خود نگرفته و احتمال از بين رفتن بيش از 80 درصد آنها نيز وجود دارد.

2/1/83
در روستاي آقدوق رشد باغات ميوه قبل از بارش برف و سرمازدگي خيلي خوب بوده كه بعد از برف سنگين و سرماي شديد 18/1/83 تمام درختان ميوه خشك شده و اثري از آنها باقي نمانده است. همچنين در مورخ 16 و 17/1/83 شاهد سوختگي برگ درختان هلو، آلو، شكوفه ها و برگ زردآلو و سيب در روستاهاي حاجيلو، گل محمدتقي، كبنلق و دستگير، بر اثر برف سنگين و سرماي شديد بوديم.

خسارات اراضي كشاورزي و باغات استان سمنان
استان سمنان يكي ديگر از مناطقي است كه از سرمازدگي دهه دوم فروردين ماه 83 خسارات زيادي ديده است.

بخش هاي مهديشهر و مركزي سمنان، اميريه و ديباج دامغان، بسطام و حومة شاهرود، بر اثر سرمازدگي سردرختي باغات آلو – بادام – زردآلو، گيلاس خسارتي معادل 58/18928 ميليون ريال ديده اند و شهرستان گرمسار بر اثر سرمازدگي خسارتي معادل 2595 ميليون ريال به محصولات گلخانه اي و خيار درختي وارد نمود. با بررسي وضعيت بارندگي سال زراعي 83-82 تا فروردين سال جاري در استان سمنان شاهد كاهش بارندگي، كم آبي در سال زراعي جاري هستيم.

بطور مثال در شهرستان شاهرود وضعيت بارندگي به صورت زير مي باشد.
نام شهر / روستا سال زراعي جاي سال گذشته
بيارحمبند 5/81 6/120
فرومد 83 8/108

دستجرد 5/49 5/62
رضاآباد 54 76
دلبر 4/51 80
روي آباد 36 72
جهان آباد 9/41 1/78
طرود 5/35 5/44

خسارت در استان خراسان
سرماي شديد كه از تاريخ 13/1/83 در استان خراسان اتفاق افتاد تقريباً تمام شهرستانهاي تابعه بجز شهرستانهاي تايباد، جاجرم، درگز و فريمان را دچار خسارت ناشي از سرمازدگي در بخش كشاورزي نمود.
البته شهرستانهاي ذكر شده نيز از حوادث جوي جان سالم بدر نبرده اند و بر اثر طوفان و سيل دچار خسارت شده اند.
بيشترين خسارت ناشي از سرمازدگي در بخش كشاورزي مربوط به شهرستانهاي كاشمر و گناباد به مبلغ 75000 و 64355 ميليون ريال بوده است.
جدول كامل ميزان خسارات ناشي از سرمازدگي استان خراسان در ذيل آمده است.

پيش بيني سرما و يخبندان
الف) پيش بيني سينوپتيكي
طبق نظر Petzov ايران در مسير هواي سردي كه مبدأ قاره اي (بري) قطبي «از اقيانوس منجمد شمالي» داشته بوسيله توده هاي فشار زياد سيبري بسمت جنوب هدايت مي شوند، واقع شده است.
در فصل زمستان توده هاي هواي قطبي اروپا و گاهي توده هاي اقيانوس منجمد شمالي از شمال غربي ايران به داخل نفوذ مي نمايد.
كاهش درجه حرارت هوا به حدهاي معين يا پائين تر بخصوص در طي دوران رشد گياهان ممكن است باعث وارد نمودن زيانهاي شديد به محصولات كشاورزي گردد.

كاهش درجه حرارت در طي يك فاصله زماني يك روز يا شب نتيجه يك سري عوامل پيچيده مي باشد كه شامل الف) جريان ورودي توده هاي هواي سرد، توام با باد و سرماي انتقالي مي باشد. ب) كاهش درجه حرارت در شب از طريق سرماي تشعشعي كه قبلاً توضيح اين دو در صفحات قبل آمده است.
در روش پيش بيني يخبندان به روش سينوپتيكي احتياج به مشاهده نوسان درجه حرارت روزانه بعنوان تابعي از فصل، ارتفاع، خصوصيات سطح زمين و وضع هوا دارد.

هواشناسي بايستي تغييرات احتمالي رطوبت نسبي و مطلق، نقطه شبنم و سرعت و جهت باد، ابري بودن و ارتفاع سطح زيرين ابر، نوع ابرها و اختصاصات عمومي هوا را در فاصله زماني پيش بيني منظور نمايد.
بر اساس كليه اين عوامل، پيش بيني نوع تغييرات احتمالي درجه حرارت را براي شب بعد مشخص خواهد كرد. نقشه هاي كاهش درجه حرارت براي پاره اي از الگوهاي صفات مشخصه هوا ترسيم مي شوند، تغييرات مربوط به انتقال انرژي افقي احتمالي به تغييرات درجه حرارتيكه از اين طريق تعيين شده اضافه مي شوند و درجه حرارت مي نيمم احتمالي پيش بيني مي گردد.

اين روش فقط بوسيله موسسات هواشناسي و مراكز پيش بيني هوا كه اطلاعات لازم را از مناطقي به وسعت يك قاره يا نيمكره در اختيار دارند، استفاده مي شود.
پيش بيني سينوپتيكي كه براي 24 ساعت آينده انجام ميشود كوتاه مدت و اگر براي 2 تا 15 روز انجام شود، از نوع ميانمدت و بيش از 15 روز، درازمدت است.

ب) پيش بيني غيرسينوپتيكي
اين نوع پيش بيني به بهبود و افزايش دقت پيش بيني سينوپتيكي در يك سطح منتهي مي شود به دو گروه 1) پيش بيني غيرسينوپتيكي بر اساس تجزيه و تحليل آماري عوامل جوي بشكلي كه در محل وجود دارد و ارتباط متقابل آنها در زمان و مكان همبستگي عوامل مذكور قرار دارند. 2) پيش

بيني غيرسينوپتيكي بر مبناي پيش بيني تجربي، اين يك روش ساده و موثر است. در پيش بيني هاي تجربي خود كشاورزان با توجه به تكرار يك پديده مانند سرمازدگي در ماههائي از يك يا چند سال كه حدوداً اتفاق مي افتد دقت نموده و با فرمول زير مي توان احتمال سرمازدگي را به شرح زير تعيين نمود.

مثلاً در يك منطقه 3 بار در يك سال در دو ماه ارديبهشت و خرداد سرمازدگي اتفاق افتد احتمال وقوع سرمازدگي را در اين دو ماه به صورت زير بيان مي‌كنند.

پس احتمال سرمازدگي در هر روز از ماههاي خرداد و ارديبهشت 5% مي‌باشد.