بخشی از مقاله
چکیده
این مطالعه با هدف طبقهبندی جوامع گیاهی جنگلهای شمشاد چشمه بلبل بندرگز گلستان انجام شد. برای این منظور تعداد 97 رولوه 400 متر مربعی با استفاده از روش براون-بلانکه و با تأکید بر اصل توده معرف در سطح منطقه برداشت شد. در هر یک از رولوهها لیست کلیه گونههای گیاهی به همراه درصد تاج پوشش آنها بر اساس مقیاس واندرمارل ثبت شد. طبقهبندی جوامع گیاهی با استفاده از نتایج تلفیقی دو روش TWINSPAN اصلاحشده و روش سنتز جدولی براون-بلانکه انجام شد. تعیین گونههای تشخیصی نیز با استفاده از شاخص کیفی تعلقه فی تعدیل شده انجام شد.
نتایج نشان داد در سطح منطقه تعداد پنج اجتماع گیاهی در قالب دو جامعه همیشک-شمشادستان - Danae racemocii- Buxetum hyrcany - و انجیلی-شمشادستان - Parrotia persicae - Buxetum hyrcany - و پنج زیرجامعه بلوط، شیردار، ال، انجیر و آزاد میباشد. نتایج تحقیق حاضر ضمن معرفی سینتاکسونهای شمشاد در ناحیه شرقی هیرکانی، اجتماعپذیری بالای گونه شمشاد تشکیل جوامع گیاهی متمایز با گونههای چوبی اشکوب بالا را به دلیل عدم حضور گونههای علفی زیراشکوب را نیز دلالت میکند.
مقدمه
یکی از بهترین روشهای بررسی و توصیف پوشش گیاهی، روش ترکیب گیاهی یا فلورستیک است که نتایج کاملاً مفیدی برای درک وفهم رویشگاه به دست میدهد
طبقهبندی پوشش گیاهی یکی از موضوعهای مهم در علوم گیاهی است که بر اساس آن گروههای گیاهی مشتمل بر گیاهانی با سرشت و نیازهای مشابه اکولوژیک که در طبیعت کنار هم مستقر هستند شناسایی و تفکیک میشوند .
مطالعه جوامع گیاهی به عنوان یک ابزار ارتباطی مناسب در پژوهشهای زیستمحیطی و استفاده از اطلاعات بومشناختی در برنامهریزی، نظارت، حفاظت و مدیریت رویشگاههای طبیعی همواره مورد تأکید فراوان است - Kusbach et . - al,. 2012 جامعهشناسان و دانشمندان پوشش گیاهی به طور مرتب از طیف وسیع روشهای عددی برای طبقهبندی ماتریسهای گونههای مختلف به منظور ایجاد انواع جامعه استفاده میکنند
مطالعات فلورستیک و تجزیه و تحلیل جوامع گیاهی گونههای نادر و منحصر به فرد برای شناخت رویشگاههای مورد انتشار، معرفی تنوع زیستی وابسته به آن و ترکیب گیاهی مرتبط با آن که تشکیل اجتماع گیاهی مشخص میدهند و تعیین خصوصیات بوم شناختی آنها در اولویت باشد
شمشاد هیرکانی - Buxus hyrcana Pojark - تنها گونه از جنس شمشاد در جنگلهای هیرکانی و از معدود درختان پهنبرگ همیشه سبز جنگلهای هیرکانی با دیرزیستی بالا میباشد. محدوده پراکنش آن از جلگه تا ارتفاع 1700 متری از سطح دریا است. اما متأسفانه شمشاد در دهههای گذشته بهدلیل تولید چوب با ارزش و امروزه بدلیل بروز بیماری سوختگی برگ شمشاد و خشکیدگی آنها در سطوح وسیعی از این رویشگاهها در لیست گونههای در معرض خطر جنگلهای هیرکانی قرار دارد
تاکنون مطالعات پراکندهای در خصوص معرفی برخی جوامع گیاهی شمشاد در نقاط مختلف جنگلهای هیرکانی ارائه شده است که از جمله میتوان به معرفی جوامع نمدار- شمشادستان - Tilio- Buxetum - ، لیلکی- شمشادستان - Gleditschio-Buxetum - ، کلهو- شمشادستان - Diospyro-Buxetum - و انجیلی- شمشادستان - Parrotio- Buxetum - در جنگلهای پایینبند نوشهر - Taleshi, 2004 - و معرفی جامعه شمشاد- راشستان - Buxo- Fagetum orientalis - و نمدار- شمشادستان - Esmailzadeh et al,.2013 - - Tilia rubri- Buxetum hyrcana - اشاره کرد.
ذخیرهگاه جنگلی شمشاد چشمهبلبل به عنوان شرقیترین رویشگاه شمشاد هیرکانی و جزو تودههای کمتر دستخوش بیماری بلایت و آفت شبپره شمشاد است که بستر تبلور یک بومسازگان منحصر به فرد از جنگلهای شمشاد در ناحیه هیرکانی شرقی بوده و از جایگاه ممتازی برخوردار است. انجام این مطالعه به دلیل ارائه جوامع گیاهی مختلف شمشاد در این ناحیه به منظور تکمیل مطالعات سین تاکسونمی شمشاد در سطح جنگلهای شمال از یک سو و از سوی دیگر فراهم ساختن امکان حفاظت و حمایت آگاهانه و مؤثرتر از این گونه حائز اهمیت فراوان میباشد.
مواد و روشها
منطقه مورد مطالعه در ذخیرهگاه شمشاد جنگل حفاظتی چشمهبلبل طرح جنگلداری لیوان-بنفشهتپه در حوزه اداره منابعطبیعی شهرستان بندرگز قرار دارد. متوسط بارندگی سالیانه منطقه بندرگز حدود 537 میلیمتر و متوسط درجه حرارت سالیانه آن 14/4 C است. نمونه-برداری از پوشش گیاهی با استفاده از روش سیستماتیک- انتخابی با تاکید بر اصل توده معرف یا روش رولوه انجام شد
برای این منظور نخست ترانسکتهایی با فواصل 200 متری در جهت گرادیان ارتفاع در نظر گرفته شد؛ سپس تعداد 97 قطعه نمونه 400 متر مربعی 20*20 - متری - به صورت انتخابی و با فواصل تقریبی 200 متری در امتداد ترانسکتها پیاده شدند. در هر قطعه نمونه فهرست همه گونههای گیاهی به همراه میزان فراوانی یا درصد تاج پوشش آنها براساس مقیاس فراوانی-غلبه واندر- مارل تعیین شد. طبقهبندی جوامع گیاهی با استفاده از نتایج تلفیقی دو روش TWINSPAN اصلاحشده - Rolecek et al., 2009 - و روش سنتز جدولی براون-بلانکه تعیین شد. تحلیل و طبقهبندی TWINSPAN اصلاح شده با استفاده از نرمافزار Juice,7,0,3 انجام گردید
. - Tichy, 2005 - پس از تفکیک و تمایز گروههای جامعهشناختی، وفاداری گونهها به گروههای مزبور با استفاده از نتایج شاخص اجتماعپ ذیری فی تعدیلشده - Tichy and Chytry, 2006 - بر مبنای دادههای کیفی حضور- غیاب گونهها به تفکیک هر سطح طبقهبندی انجام شد. جوامع گیاهی نهایی بر اساس حضور و مرتبسازی گونههای معرف در جدول - تابلوی - جامعهشناسی براون-بلانکه تعیین شدند.
در این جدول با جابجایی قطعات نمونه که شامل گونههای معرف مشابه میباشند، گروههای جامعهشناختی شکل گرفتند. در نهایت نامگذاری گروهها با استفاده از نام گونه غالب در هر گروه، گونهمعرف و استفاده از پسوندهای etum و etosum به ترتیب برای جامعه و زیرجامعه انجام گردید
نتایج
نتایج اجرای TWINSPAN اصلاحشده بر مبنای تابع تنوع واریانس کل و با استفاده از مقادیر درصد تاج پوشش تعداد 22 گونه گیاهی منطقه مورد بررسی در سطح قطع سوم، تعداد پنج اجتماع گیاهی اولیه طبقهبندی گردید که در شکل 1 آمده است. با استفاده از نتایج گروهبندی اولیه در قالب ماتریس اختصاص قطعهنمونه- گروه و بهرهگیری از شاخص اجتماعپذیری گونه- گروه اولیه، فهرست ترکیب گونه معرف هریک از گروهها تعیین شد. گروههای اولیه بهدستآمده وارد سنتز جدولی براون- بلانکه شده و در این جدول با جابجایی رولوهها که شامل گونههای معرف مشابه باشند، گروههای جامعهشناختی یا سینتاکسونها شکل گرفتند. بدین ترتیب تعداد 5 اجتماع گیاهی بر اساس حضور و مرتبسازی گونههای معرف در تابلوی جامعهشناسی براون- بلانکه تعیین شدند.
شکل:1 دارنگاره طبقهبندی گروههای اکولوژیک منطقه با استفاده از روش TWINSPAN اصلاح شده
نتایج نشان داد در سطح منطقه تعداد پنج اجتماع گیاهی در قالب دو جامعه همیشک-شمشادستان - Danae racemocii- Buxetum - hyrcany و انجیلی-شمشادستان - Parrotia persicae - Buxetum hyrcany - و 5 زیرجامعه بلوط، شیردار، ال، انجیر و آزاد وجود دارد.
گونههای انجیلی و بلندمازو به عنوان گونههای شاخص جامعه انجیلی-شمشادستان میباشند. این دو جامعه خود مشتمل به دو زیرجامعه شیردار با گونههای تفریقی شیردار و پلت و زیر جامعه تیپیک بلندمازو است که فاقد گونه معرف میباشد. همچنین جامعه همیشک-شمشادستان براساس گونه شاخص Asplenium tricomanes به همراه گونه تفریقی همیشک از جامعه انجیلی-شمشادستان قابل تفکیک و متمایز است. این جامعه خود مشتمل بر 3 زیرجامعه ال - با گونه تفریقی ال - ، انجیر - با گونه تفریقی انجیر و سرخس نر - و زیرجامعه تیپیک آزاد - فاقد گونه معرف - میباشد
جدول :1 ضرایب تعلقه فی در تعیین گونههای معرف گروههای جامعه شناختی مقادیر صفر و خطچین در بدنه جدول به ترتیب بیانگر فراوانی صفر و تعلقه منفی یا اندک گونهها در هر گروه است است. ** و *** به ترتیب معنیدار بودن تفاوت مقادیر شاخص تعلقه فی بین گروهها در سطح یک درصد - P <0/01 - و یک هزارم درصد - P<0/001 - و مقادیر خاکستری رنگ بدنه جدول بیانگر بیشینه بودن مقدار تعلقه گونهها در گروههای مزبور میباشد.
