مقاله در مورد فرش آذربایجان بهشت بافته ایرانی

بخشی از مقاله

فرش آذربايجان بهشت بافته ايراني
رنگ
اغلب فرش هاي ايران داراي رنگ هايي بخصوص هستند که بيشترشان در محل بافت متداول است و با توجه به رنگ ها مي توان محل بافت را تا حدودي تشخيص داد، مثلا، قرمز دوغي در اراک ، لاکي در مشهد و بيرجند و نخودي در کرمان ، سرخ روناسي در همدان و سربند و هريس و سفيد در قم و نائين و آبي سير در قالي هاي عشايري فارس و شمال خراسان از جمله رنگ هاي

متداولند. ليکن در تبريز برخلاف ديگر نقاط، رنگ هاي ويژه براي بافت فرش هاي مورد استفاده قرار مي گيرد و تنها در نظر گرفتن سليقه هاي مختلف، تعيين کننده رنگ قالي ها است.
رنگ ها اغلب با شماره در کنار نقشه مشخص مي شود. نقشه اي که پس از چندين بار استفاده مستعمل مي شوند، دوباره ترميم مي شوند. براي ترميم نقشه هاي قالي گاه از اوراقي با رج شمار بيشتر استفاده مي شود، به عنوان مثال نقشه قالي هاي 30 رجي و کمتر را روي ورق40 رجي(160) ترسيم مي کنند که 15در11 خانه دارد و در نتيجه تعداد اوراق لازم براي قالي

ربعي4در3 به14 تا15 ورق تقليل مي يابد. هزينه نقشه در طرح هاي نيمه(نظير درختي و يا گلداني) و به ويژه طرح هاي تمام (نظير زير خاکي ) بسيار بيشتر است.
رنگ هاي طبيعي قالي هاي آذربايجان عبارتند از روناس (گلي)، قرمز دانه(گلي و قرمز آتشي)، اسپرک (زرد)، از ترکيب رنگ هاي زرد و نيلي، رنگ هاي سبز چمني، زيتوني و مله اي به دست مي آيد، رنگ موشي( طوسي) يا خاک سياه که در اصطلاح محلي به آن «قره ترپاخ» مي گويند از معادن «ميشه باره» ارسباران استخراج مي شود.

کاستن رنگ قالي هاي نو براي کهنه کردن فرش ها
تجار تبريز را مي توان جزء نخستين افرادي دانست که به روش کهنه کردن فرش ها آشنايي يافته اند، رونق فراوان صادرات فرش ايران به اروپا و ناتواني اين تجار در تغذيه بازار اروپا، آنان را بر آن داشت که فرش هاي نو را که داراي رنگ هايي خام بودند با شستشو و آفتاب دادن و مالش با چوبک و انداختن در معابر عمومي به صورت کهنه درآورند ليکن آنان به زودي دريافتند بهترين وسيله براي کاهش رنگ هاي تند قالي هاي نو، شستشوي آنها با خاکستر چوب است و از آن پس شستشو با خاکستر چوب به عنوان تنها روش در اين زمينه پذيرفته شده است.

حوزه هريس و مهربان
ساير شهرستانهاي آذربايجان به سبب دوري از مراکز و بي نصيبي از مبادلات فرهنگي، اقتصادي با ديگر مناطق در طرح و نقشه و رنگ از اصالت بيشتري برخوردارند. اين مناطق گاه از حيث طرح و رنگ داراي کيفيتي مشابهند. هريس در مرکز آذربايجان و شمال شرقي تبريز مرکز مهم منطقه است که توليدات آن بخصوص در گراوان، مهربان، سراب، قراچه و بخشايش توليد مي شوند، در اين ميان هريس به سبب بافت طرح هاي متنوع و دلپذير از ديگر مراکز گوي سبقت را ربوده است.

شهرت جهاني داشته و هنوز هم با آنکه توليد آن به پستي گراييده، اهميت منطقه مزبور به منزله يک حوزه ممتاز به کلي از بين نرفته است.
وجه مشترک کليه نقشه ها خطوطي هندسي است که از ترکيب خطوط افقي، عمودي و مايل تشکيل مي شود. طرح هاي لچک و ترنج با تغيير خطوط افقي، عمودي و مايل تشکيل مي شود. طرح هاي لچک و ترنج با تغيير خطوط از منحني به مستقيم و تبديل طرح هاي گردان به شکسته با همان ويژگي ها توليد مي شود. اين گونه نقشه ها به طور ذهني بافته مي شود و در صورت نياز از نقشه هاي کوچک که بر پارچه اي ترسيم يافته است، استفاده مي شود.
طرح و نقشه قالي هاي هريس، معمولالچک و ترنج است که در اصطلاح محلي به آن «گوشه گوبگ» مي گويند.حاشيه معروف به «توسباغا» يا «بالوق شاماما» و يا «سماوري» نيز از جمله حواشي متداول و رايج است. نقشه «قاچ خاتون» يا «داش خاتونن» با ترنجي کف ساده و «حاج عظيمي» با ترنجي لوزي و «صمدخاني» با ترنجي مدور و «نوعي اسليمي» و «افشان» که هر دو با طرح هاي اسليمي و افشان شهري متفاوتند و بالاخره نقشه «تاجري» از جمله مهمترين نقشه هاي متداولند.
بخشايش- گراوان

بخشايش از نظر توليد کناره هاي زيبا و دلفريب که بازي رنگ هايي با مايه هاي آبي و قرمز نخودي و آجري آنها را از زيبايي خاصي برخوردار مي سازند،در بين مناطق حوزه هريس داراي مرتبه اي والاست. نقشه اي بزرگ گياهي که از نقشه اي هريس الهام گرفته اند، برخلاف توليدات سراب در سرتاسر متن تکرار مي شوند.

پشم «شاه وزن» که داراي درخشندگي و استحکام بسيار است، عامل اصلي شناخت توليدات گراوان از بخش هاي ديگر است. مداليون در قالي هاي گراوان آنقدر بزرگ است که گاه براي حفظ توازن متن تا مرکز حاشيه داخلي مي رسد. تار و پود تمام قالي هاي هريس و توابع گراوان، سراب، مهربان و بخشايش از پنبه است و نخها اصولازمخت هستند. در بعضي قاليچه ها مثل قاليچه هاي بولوردي به طور استثناء به جاي يک پود، دو پود از بالاي رديف گره ها مي گذرد، يکي کشيده و پنهان و ديگري به رنگ آبي که از پشت قالي قابل رويت است.

گره حاکم در منطقه ترک باف است که تراکم آن از 1000 تا 600 گره در دسي متر مربع مي رسد. در برخي از قاليچه ها که از سفتي و زمختي بيشتري برخوردارند، اين تعداد گره از 1500 تا 1000 گره در دسي متر مربع در تغيير است. قاليبافان اين مناطق بر حسب عادت به هنگام چيدن پرز آنها را بلندتر مي چينند و به اصطلاح آنها را پرگوشت مي گيرند. درشت بافي و زمختي از صفات ظاهري و مشخصه فرش هاي هريس، گراوان، بخشايش و مهربان است.
قاليچه هاي بزرگ در قطع2 /5در3/ 5 متر و 3در4 متر و کناره هاي 1در3 ذرع و 1در 4 ذرع اندازه هاي متعارف هريس و مناطق اطراف است و رج شمار معمول نيز بين 18 تا 25 گره در هر رج (7 سانتيمتر) است.

اهر
شهرستان هاي اهر و مناطق اطراف آن نيز، شيوه هريس را پذيرفته اند. ده شربيان که قالي هاي بزرگ يک پودي مي بافند نيز در اين تقسيم بندي جزء هريس به شمار مي آيد، زيرا نقشه و قطع قالي هاي آن بي شباهت به نقشه اهر نيست. ليکن طرح آنها داراي رفتار هندسي کمتري است و بافت فشرده و کيفيت مطلوب آن را از شهرت خاصي بهره مند نموده است. غالب طرح ها ترنجي نسبتا بزرگ را در بردارند که برگهايي درشت اطراف آن را در بر گرفته اند. اهر و ابهر داراي نقشه متنوعي نيستند و جنس آنها سفت و استخواني است که با رنگهاي تيره و نقش هاي هندسي از دوامي بسيار بهره مندند.
سراب

سراب در نزديکي شهر اردبيل و مشتمل بر 21 روستا است که در دو طرف جاده اردبيل واقع شده و از نظر تهيه کناره ها و پادري هاي مرغوب در اندازه هاي مختلف مشهور است. در نقش قالي هاي سراب ترکيب تزئيني از چهار لچک و يک مداليون طويل تشکيل مي شود.
محيط و يا لبه خارجي اين مداليون ها دندانه و بيشتر چنگکي و به طور عمده با زمينه پشم شت

ري است . لچک ها با نقش هاي آبي آجري روشن شباهت بسياري به مداليون مرکزي دارند. مجموعه اين نقوش (مداليون لچک) در زمينه هاي مشحون از ساقه ها و شاخه گلها و برگهاي نخلي قراردارد، در حاشيه ها که از سه قسمت تشکيل شده ترکيب هندسي به تکامل مي رسد و زمينه، نگاره هاي هندسي و برگهاي دندانه دار را که به تناوب تکرار مي شود، در خود جاي مي دهد.
قاليچه هاي کناره سراب اغلب نرم و تقريبا بلند و داراي بافتي فشرده تر از قاليچه هاي هريس است. حاشيه خارجي داراي نقشي دندانه اي و کنگره اي به نام مداخل است. بيشتر مطالب فوق براي توليدات قديم سراب صادق است. صفت مميزه قالي هاي جديد، زمختي و فشردگي آنهاست. ابتدا و انتهاي قالي ها با ريشه هاي آنها تزيين مي شود. در برخي از قالي هاي يکي دو قرن اخير، ريشه ها به صورت تور بافته شده تزيين شده اند، عليرغم تعميم واژه روستايي باف براي مناطق

روستايي لازم به تذکر است که اين مناطق خود داراي ويژگي هاي خاصند، کناره هاي سراب گرچه ديگر ظرافت و لطافت گذشته را ندارند، با اين حال با کناره ها و قاليچه هاي ساير نقاط متفاوتند.
قراچه
قراچه نيز در شمال شرقي هريس و نزديکي شهر تبريز، از جمله مهمترين مناطقي است که در حوزه فرشبافي هريس به داشتن کناره هايي بسيار متمايز نسبت به ديگر نقاط، مشهور است. اين کناره ها که در بافت آنها تنها از يک پود استفاده مي شود، با بافتي بسيار فشرده و پرداختي مناسب در بازار اروپا به نام کناره هاي قراچه شناخته مي شود. متن قاليچه ها و کناره ها معمولاسرخ روناسي و حاشيه آبي سير است و بيشترشان ترنجي هندسي در وسط و دو ترنج ديگر متفاوت با ترنج مرکزي در طرفين دارند. در مواردي اين طرح گاه در متن قالي چند بار نيز تکرار مي گردد. قاليچه هاي قراچه نيز از طرحهاي هندسي و نگاره هاي بسيار کوچک در حواشي و متن برخوردارند.

فرش دستباف نگين درخشان صادرات غير نفتي ( تهديدها و راهکارها )
فرش دستباف نقطه تلاقي صنعت و هنر ايراني است و بسياري با عبارت صنعت فرش مخالفند . زيرا آنجا که دستان خسته قاليبافان گره را بر گره روي دار فرش استوار مي کنند و نقش مي زنند ،تنها هنر است که زنده مي ماند. هنر فرش ايران از ديرباز معروف ذوق و هنر ايراني بوده است. شهرت جهاني فرش دستباف ايران از 2 جنبه تنوع زياد طرح و نقشه و کيفيت مناسب مطرح بوده است و براي حفظ هويت ، شهرت و موقعيت فرش ايراني لازم است به ويژگي هاي فرش از اين دو جنبه توجه کافي شود.
صنعت فرش با توجه به اشتغال زايي بالاو ارز آوري زياد از اهميت خاصي برخوردار است . ولي در سالهاي اخير اين صنعت با رکود نسبي مواجه شده است و به دليل اهميت فوق العاده اي که صنعت فرش در اقتصاد کشور دارد نياز است که از ابعاد مختلف اين رکود مورد بررسي قرار گيرد.

طي چند سال اخير صنعت فرش ايران با مشکلات عديده اي روبرو شده است و براي افزايش توان صادراتي و حفظ سهم ايران در بازارهاي جهاني بايد به نکات بسيار مهمي توجه کرد . امروزه فرش ايراني از نظر مواد اوليه و رنگرزي با مشکلات عديده اي روبرو است و از اين رو در معرض يک تهديد جدي قرار دارد متاسفانه بايد اذعان داشت که رقبا در حال حاضر براي پيشي گرفتن از ايران و تسخير بازارهاي جهاني فرش تلاش مي کنند.
سالانه نزديک به 80 هزار تن پشم از گوسفندان نژاد ايراني استحصال مي شود و نزديک به

90درصد آن براي بافتن فرش دستباف مورد استفاده قرار مي گيرد. نژادهاي گوسفندي موجود در ايران به دليل نوع نژاد و خصوصيات مناسب فيزيکي و مکانيکي مناسب ترين نوع پشم را جهت مصرف در فرش دستباف توليد مي کنند، اين امر باعث شده است تا کشورهاي رقيب همچون چين ، پاکستان و هند که اقدام به توليد فرش دستباف و در برخي موارد توليدفرش هايي با نقشه هاي ايراني کرده اند ، نتوانند توليدي با خصوصيات فيزيکي و مکانيکي مشابه فرش ايران داشته باشند،اقدام به خريد و واردات پشم از ايران کرده اند تا بتوانند فرش ايراني را با پشم گوسفندي ايراني توليد و به بازارهاي جهاني ارائه کنند.

کيفيت مواد اوليه از جمله الياف پشم مصنوعي بر روي کيفيت يک فرش تاثير تعيين کننده اي دارد. استحکام و ازدياد طول الياف پشم دباغي و خامه توليدي از آنها نسبت به الياف و نخ پشم نو بسيار پايين است. با افزايش درصد ميزان الياف پشم دباغي در خامه، ميزان استحکام در خامه کاهش مي يابد و حضور اين الياف باعث افزايش ناهمواري و پرز مي شود .
فرش ايران در گذشته به واسطه استفاده از رنگزاهاي طبيعي در رنگرزي خامه قالي و برخي عوامل ديگر از شهرت جهاني برخوردار بوده است.متاسفانه چندي است که با ورود رنگزاهاي مصنوعي و استفاده از آن در رنگرزي خامه قالي فرش دستباف ايراني دستخوش تغييراتي شده است و در حال حاضر با رشد آگاهي مصرف کنندگان از مشکلات و معضلات احتمالي استفاده از رنگرزهاي مصنوعي و فشار روزافزون محيط زيست، توليدکنندگان فرش به دنبال جايگزين براي رنگرزهاي

مصنوعي هستند. بازگشت به استفاده از رنگرزهاي طبيعي در رنگرزي خامه قالي بافي به عنوان بهترين ماده جايگزين براي رنگرزهاي مصنوعي امري غيرقابل اجتناب ناپذير است و سازگاري رنگهاي طبيعي با جسم و حتي روح آدمي مورد تائيد همگان است، بنابراين از تمامي امکانات مادي و معنوي جهت تحقق فراگيري رنگرزي طبيعي استفاده کرد. متاسفانه بايد اذعان کرد که اين مشکلات و عدم توجه به آنها سبب شده است تا رقبا از ايران پيشي بگيرند و بازارهاي جهاني فرش را تسخير کنند .
ايجاد نمايشگاه و موزه بين المللي فرش در تبريز
رضا رحماني، رئيس مجمع نمايندگان استان آذربايجان شرقي، آذربايجانيان را مدافعان خوبي براي حراست از تماميت ارضي کشور در تمامي زمينه ها در طول تاريخ دانسته و مي گويد: براي حفظ جايگاه فرش شايسته است تبريز به عنوان پايتخت فرش دستباف در کشور انتخاب گردد و يقينا در اين صورت بافندگان فرش دستباف بيشترين بهره را از اين انتخاب خواهند برد.

وي گزينش تبريز به عنوان پايتخت فرش جهان را نيازمند يک عزم ملي دانست و افزود:براي سرعت بخشيدن جهت دستيابي تبريز به عنوان پايتخت فرش جهان ، نمايندگان استان آذربايجان شرقي در مجلس شوراي اسلامي جلسه اي را با وزير بازرگاني و دست اندرکاران هنر صنعت فرش برگزار خواهند کرد و براي تحقق اين مهم از هيچ کوشش و تلاشي فروگذاري نخواهند کرد.
نماينده تبريز، آذرشهر و اسکو در مجلس شوراي اسلامي ضمن درخواست براي بيمه کامل

قاليبافان ،حمايت از بافندگان فرش و قالي را حمايت از صادرات غيرنفتي کشور دانسته و با اشاره به سهم مهم فرش از صادرات غيرنفتي بر ايجاد پايگاه هاي صادراتي فرش در آذربايجان تاکيد کرد.
عضو کميسيون صنايع و معادن مجلس شوراي اسلامي با اشاره به نقش تبليغات در اقتصاد جهاني ،حمايت از تبليغات فرش داخلي را يک ضرورت اساسي براي احياي جايگاه از دست رفته فرش دستباف ذکر کرده و شناسنامه دار کردن فرش را يکي از راهکارهاي مهم در جلوگيري از عرصه فرش کشورهاي چين عضو هئيت مديره اتحاديه فرش دستباف روستايي استان آذربايجان شرقي پاکستان به نام فرش ايران در بازارهاي جهاني دانست.

41 درصد تجارت فرش جهان متعلق به ايران است
رئيس سازمان بازرگاني استان آذربايجان شرقي سهم اين استان از کل صادرات فرش دستباف کشور را 35درصد و از صادرات 1 ميليارد دلاري غيرنفتي استان آذربايجان شرقي 240 الي 250 ميليون دلار دانسته و مي گويد: 41 درصد از تجارت 2 ميليارد و 200 ميليون دلاري فرش در جهان متعلق به جمهوري اسلامي ايران است .

صادق نجفي در نشست ماهانه خود با قاليبافان آذربايجان شرقي با اشاره به صادرات صورت گرفته از اين استان در 6 ماهه نخست امسال گفت: در اين مدت بيش از يک هزار و 880 تن فرش دستبافت به ارزش 62 ميليون و 6 هزار کارت به خارج از کشور صادر شده است.
وي با اشاره به مقصدهاي صادراتي فرش دستبافت آذربايجان شرقي اظهار داشت:امارات متحده عربي،کانادا،يمن،فرانسه،آلمان ،عراق،ترکيه،ونزوئلا،اسپانيا و ايتاليا از جمله کشورهاي مقصد صادراتي فرش دستبافت هستند.