مقاله در مورد نحوه ی گذراندن اوقات فراغت و نظریه های مربوط به آن

بخشی از مقاله

نحوه ي گذراندن اوقات فراغت و نظريه هاي مربوط به آن

مقدمه:
یکی از مسائل بسیار مهم و در خور توجهی که در فصل تابستان ذهن والدین و مربیان را به خود مشغول می دارد، فرارسیدن اوقات فراغت دانش آموزان است و این که با این زمان طولانی اوقات فراغت دانش آموزان است و این که با این زمان طولانی اوقات فراغت چه باید بکنند و چه تمهیداتی بیندیشند تا کمتر مورد اعتراض فرزندان قرار بگیرند، زیرا عده ای از آنها در این ایام مدام به والدین

می گویند : حوصله ما سر می رود ما را جایی ببرید و برای ما مشغولیتی فراهم کنید. از طرف دیگر در خانواده هایی که فرزندان متعددی دارند، معمولاً میزان اصطکاک بین آنها افزایش می یابد و وجود درگیری ها و ضرب و شتم ها و نیز انجام تنبیهات بدنی توسط والدین، فضای خانه را ناامن و مشکل آفرین می کند و گاه حضور بیش از اندازه فرزندان در فضای کوچه که با نظارت(CONTROL ) کمتر والدین همراه است، موجب فراگیری رفتار نامطلوب شده، بدآموزی های ناشی از حضور افراطی در کوچه و خیابان دردسرهای تازه ای برای والدین فراهم می نماید. گاهی متعاقب این حضور طولانی شاهد بروز بزهکاری ها در برخی از دانش آموزان در دوره تعطیلات تابستان هستیم.
اینک سوال این ست که به منظور افزایش بهره وری توانمندی های فرزندان و نیز پربار س

اختن اوقات فراغت آنان باید به چه روش هایی متوسل گردید و چه نوع تمهیداتی اندیشید تا شاهد رشد و شکوفایی هرچه بیشتر فرزندان این مرز و بوم اسلامی و نیز کاهش بزهکاری ها در سطح جامعه و به ویژه در میان نوجوانان بوده، مسیر تعالی آنان را هموار سازیم؟
«به من بگویید اوقات فراغت خود را چگونه می گذارنید تا بگویم که هستید و فرزندان خود را چگونه تربیت می کنید. » (فرانسیس دوکه)
در عصر حاضر مقوله اوقات فراغت از چنان اهمیتی برخوردار است که اکثر جوامع برای بهینه سازی این زمان، تمامی امکانات نرم افزاری و سخت افزاری خود را به کار می گیرند. بنابراین ابتدا به معنای فراغت می پردازیم.
فراغت به معنای فرصت هایی است که انسان در آن عهده دار هیچ نوع کار موظفی نباشد. به این معنی که فرد فارغ از قید زمان و تعهدات حرفه ای به آن چه دلخواه اوست، می پردازد. به عبارت دیگر آزادی از الزام در فعالیت ها یکی از ویژگیهای برجسته اوقات فراغت محسوب می شود. از جمله شاخص های دیگر آن کمرنگ شدن میزان کنترل اجتماعی است. نکته ای که در این جا قابل بررسی می باشد این است که ملاک های فوق – نبود الزام و کمرنگ شدن کنترل اجتماعی – می توانند عملکردی دوگانه داشته باشند. به این معنی که از طرفی ذهن فراغتی یافته، امکان خلاقیت

فراهم می شود و از سویی دیگر به علت کاهش نظارت اجتماعی زمینه بروز ناهنجاری ها ایجاد می گردد. تامل در این موارد ما را متوجه اهمیت و ضرورت کیفیت گذران اوقات فراغت می سازد، به طوری که می توان گفت صرفنظر از سایر عوامل موثر تربیتی، گرایش افراد به هر یک از این دو سو تابعی است از نحوه گذراندن اوقات فراغت آنها بر این اساس هدایت و غنی سازی اوقات فراغت از طریق برنامه ریزی دقیق می تواند به هدایت این فرصت ها به سمت سلامت روانی و خلاقیت افراد بینجامد و چنانچه تمهیدات ضروری برای آن اندیشیده نشود منجر به چالش ها و آسیب های

اجتماعی خواهد شد.
معنای اوقات فراغت :
چنانچه از گروهی از مردم که به شکل تصادفی برگزیده شده اند بپرسیم که نظرتان درباره اوقات فراغت چیست؟ پاسخ های متفاوتی می دهند. عده ای ممکن است بر این باور باشند که اوقات فراغت مدت زمانی است که پس از انجام کار یا انجام وظایف و مسئولیت ها باقی می ماند. عده ای دیگر ممکن است به فعالیت های خاصی نظیر تماشای تلویزیون، شرکت در فعالیت های ورزشی، صرف غذا در بیرون از منزل، باغبانی یا هزاران نوع فعالیت دیگری که ممکن است برای آنان جالب باشد اشاره کنند. افزون بر این موارد، ممکن است افراد دیگری به تجربیات، یا کیفیت های خاصی توجه داشته باشند، یعنی موقعیت های ویژه ای که ایام فراغت برای آنان فراهم می آوزد تا بتوانند هر کاری که دوست دارند انجام بدهند. بنا به سلیقه خود تفریح و ورزش کنند و اموری را تجربه کنند که در اوقات دیگر زندگی برایشان امکان پذیر نباشد. عده ای نیز ممکن است اوقات فراغت را موقعیتی برای آرمیدن و جبران خستگی ناشی از کار و نوش دارویی برای گریز از فشارها و تنش ها و رهایی از بار زندگی مدرن به شمار آورند.
تنوع این پساخ ها نشان می دهد که اوقات فراغت برای افراد مختلف، معانی گوناگونی دارد و دیگر این که این جنبه از تجربیات زندگانی آدمی بس پیچیده است، اما می توان اجمالاً اوقات فراغت را به عنوان بازمانده وقت (اوقات غیرموظف) و نیز به عنوان فعالیت (ACTIVITY) مانند تماشای تلویزیون و به عنوان عملکرد ( یعنی انجام اعمالی مفید برای اشخاص و به طور خاص برای جامعه ) یا به عنوان آزادی عمل درنظر گرفت .

مفهوم فراغت :
اصطلاح فراغت معمولاً با ویژگیهایی چون «آزادی از اضطرار» ، «فرصتی برای انتخاب»، «زمانی فراتر از اوقات کار» یا زمان آزاد بعد از انجام وظایف اجتماعی توصیف می شود. پرسش از مفهوم فراغت، پاسخ های متفاوتی می طلبد، عموماً فراغت در معنای متضاد با کار به کار می رود، اما گاهی آنچه برای یک نفر کار محسوب می شود همان فعالیت برای دیگری در حکم فراغت است. آزادی از الزام اگرچه اغلب به عنوان کلید توجه به فراغت محسوب می شود ولی بسیاری از فعالیت های جمعی خانگی، اجتماعی و داوطلبانه که غیر کار محسوب می شوند، به طور قابل ملاحظه ای با الزام

همراه هستند. برخی به اوقات فراغت به عنوان فرصتی برای آرامش و استراحت می نگرند، هر چند که بیشتر مردم اوقات فراغتشان را به انجام خدمت، مطالعه، آموزش جدی یا نوشتن یک کتاب اختصاص می دهند. چنان که ملاحظه می شود تعریف مفهوم فراغت به آسانی ممکن نیست اما با تعمق در ادبیات مربوط به آن، می توان سه ویژگی اساسی از فراغت را ارائه داد :
الف ) فراغت به مفهوم «مازاد»، زمانی که برنامه و وظایف الزام آوری برای آن درنظر گرفته نم

ی شود.
ب ) فراغت به معنای حالتی از بودن، یک نگرش، شیوه ای از انجام امور.
ج ) فراغت در مفهوم کارکردی، فعالیت آزادانه انتخاب شده ای که به شکل گیری شخصیت منجر می شود.
وجه مشترک همه این مفاهیم، آزادی از ضرورت و اجبار است. این ویژگی با نگرش اکثر افراد نیز مطابقت دارد. مفهوم فراغت در نزد عموم غالباً با تأکید بر آزادی از الزام همراه است. در این معنا فراغت آن چیزی است که شما مایل به انجام آن هستید نه آن چه مجبور به انجام آن باشید. (بمل و بمل ، 1996).
آلن بيرو در بحث از اوقات فراغت و معناي آن مي نويسد: فراقت از LEISIR مصدر قديمي مبدل شده به اسم مصدر و از ريشه ي لاتيني LICER به معناي "مجاز بودن" گرفته شده است (دوزات)2
فراغت در برابر كار قرار مي گيرد ، ليكن تعريف آن بدون توجه به مجموعه حيات اجتماعي، سطح فنون، شيوه ي زندگي، مدل هاي اجتماعي- فرهنگي مسلط ممكن نيست.
همچنين رابطه اي نزديك بين اشكال كلي توليد، سازمان اقتصادي، شيوه هاي توزيع عادلانه ي درآمدها و صورت، مدت و كيفيت گذران اوقات فراغت وجود دارد.
اوقات فراغت فقط زمان آزاد شده از كار نيست، بلكه فعاليتي غير اجباري است 3 . در فرهنگ عميد نيز درباره ي تعريف و معناي اوقات فراغت در فارسي به معني آسودگي و آسايش و آسودگي از كار و شغل است4
دوزمايه 5مي نويسد: گذران اوقات فراغت دربرگيرنده ي مجموعه اي از اشتغالاتي است كه فرد با كمال ميل بدان پردازد، خواه به منظور استراحت، خواه براي ايجاد تنوع، خواه با هدف گسترش اطلاعات و آموزش خويشتن بدون توجه به اهداف مادي و خواه براي مشاركت اجتماعي ارادي و بسط توان آزاد ئ خلاقش، بعد از آنكه از الزامات حرفه اي ، خانوادگي و اجتماعي فارغ گشت6.
___________________

2- DAUZAT
3-آلن بيرو: فرهنگ علوم اجتماعي، صفحه ي 202.
4- فرهنگ عميد: صفحه ي 906
5- J.DUMAZDIER
6- پيشين، ص 203

ارسطودر باب اهميت آسايش مي نويسد : همچنان كه بارها گفته شده است آسايش هدف كار است7. شايان ذكر است كه آسايش (به يوناني SCHOLE) در اين گفتار به معناي سرگرمي(PAIDIA) نيست، بلكه مراد از آن رهايي ذهن از اشتغالات زندگي مادي است. ذهني كه از آسايش برخوردار باشد بهتر مي تواند فضايل را در خود بپرورد از اين رو معناي آسايش بيكارگي نيز نمي تواند باشد. زيرا ذهن آسوده (به اين معني) پيوسته در حال فعاليت است. شنيدن نواهاي دلنشين موسيقي و اشعار نغز و همدمي با دوستان يكدل و از همه مهمتر تفكر، فعاليت هايي است كه روان آدمي را در حال آسايش به فضائل آراسته مي دارد8.

به نظر مي رسد كه فردي خوب مي تواند معناي آسايش را دريابد، كه در موقع پرداختن به كار جدي باشد.
ارسطو نيز مي گويد: براي لذت بردن از آسايش، نخست بايد در پرتو كار حوائج زندگي را برآورد. از اين رو دليري و پايداري براي كار و فلسفه براي آسايش و اعتدال و دادگري براي هر دو ضروري است9.
نتيجه ي آن كه هم در طول سال تحصيلي و هم در ايام تابستان، فرزندان ما از اوقات فرغت برخوردارند و مهم آن است كه ما براي اين اوقات به كمك آنها بشتابيم و با همفكري و راهنمايي آنها بتوانيم آنان را به تدوين برنامه اي مناسب براي اوقات فرغت خود ترغيب كنيم، تا اوقات فراغت آنها به گونه اي سازنده، لذت بخش، نشاط آفرينو رضايت آميز سپري گرددو در پرتو گذران مطلوب اين اوقات، آمادگي هاي لازم براي حضور فعال در مدرسه فراهم آيد.

نيازهايي كه از طريق اوقات فراغت تامين مي شود
گذران اوقات فراغت تامين نيازهايي در پي داردكه به احتضار بدان ها اشاره مي كنيم.

1-نياز به استراحت و رفع خستگي
انسان ها همه ناز به اتراحت و رفع خستگي دارند. پيوستگي در انجام كارها و نبود زمان كافي براي فراغت و استراحت موجب نزول كيفيت كار و نيز پرخاشگري فرد فعال مي گردد ولي بايد به كودكان و نوجوانان آموخت كه زمان استراحت زمان بطالت نيست، بلكه زماني است كه فرد به تمدد اعصاب مي پردازدو حاصل آن افزايش بازده است. بدن و ذهن آدمي پس از مدتي كار، خود به خود نيازمند استراحت استو بطور طبيعي بدان مي پردازد. پس اوقات فراغت مي تواند چنين نيازي را رفع كند.
_____________________
7- ارسطو،سياست، ص318
8- همان، ص317
9- همان، ص318
2-نياز به تفريح
پس از انجام كار طي ايامي خاص، آدمي نياز دارد تا اوقاتي را صرف تفريح كند. نقل مي كنند كه علي (ع) در روزهاي جمعه به بيرون از شهر مدينه و به فصد تفريح مي رفتند. پس الگوهاي ديني جايگاهي براي تفريحات در زندگاني پربار خود در نظر گرفته بودند.
گاه در ايام فرغت به سفر نيز مي توان رفت و پيامبر (ص) فرموده اند كه "سافروا تصحوا" مسافرت كنيد تا سلامت بمانيد. حتي سفرهاي كوتاه به بيرون شهر در روزهاي جمعه و خوردن ناهار در كنار رودخانه و سبزه زار مي تواند تفريحي دلانگيز محسوب شود. به هر حال بايد ترتيبي اتخاذ نمود كه در ايام سال كودكان و نوجوانان از تفريحات سالم برخوردار بشوند. در مراكز مشاوره يكي از مشكلاتي كه خانم ها و كودكان و نوجوانان آنها مطرح مي كننداين است كه پدر با داشتن امكانات مالي از بردن آنها به سفر و تفريح امتناع مي كن. بايد دانست كه تفريحات موجب انيساط خاطر و سلامت رواني مي گردد.
3-سرگرمي و ايجاد تنوع
نياز ديگري كه در اوقات فراغت رفع مي شود، نياز كودكان و نوجوانان به سرگرمي و تنوع داشتن است. بخشي از درگيري هاي درون منزل كه ميان كودكان رخ مي دهد به اين دليل است كه آنها بيكارند و وسيله اي براي سرگرمي ندارند. لذا يكيي براي ديگري ادا در مي آوردو او نيز در عوض وي را مي زند. اما وقتي هر دو داراي سرگرمي خاصي باشند، فرصت كمتري براي ايجاد مزاحمت و درگيري با يكديگر دارند.
مسئله ي تنوع نيز امري مهم است و زندگي بدون تنوع خسته كننده مي باشد. پس تنوع در گذران اوقات فرغت باعث ايجاد تنوع در زندگي مي گردد و تنوع مانع پديدآيي افسردگي است.آنچه افسرده ها از آن گله مندند، نداشتن تنوع در زندگي و يكنواخت شدن آن است. پس با راهنمايي فرزندان به انجام فعاليت هاي متنوع، زمينه ي علاقه مندي آنان را به زندگاني فراهم سازيم.

4-شكوفايي استعدادهاي شخصي
هر يك از فرزندان ما داراي استعدادهايي است. در تعريف استعداد گفته اند كه آن توانايي بالقوه اي است كه اگر دز محيطمساعدي قرار بگيرد به شكوفايي مي انجامد10.
فردي كه استعداد هايش به نحو مطلوبي به شكوفايي رسيده باشد به تعبير مازلو11 به خود شكوفايي12 دست يافته است.
_____________________
10- تركسلر و نورث: فنون راهنمايي، ص 9
11- MASLOW
12- SELF- ACTUALZATION

يكي از زمينه هايي كه موجبات رشد استعداد ها را فراهم مي آورد پرداختن به فعاليت هايي است كه فرزند در اوقات فرغت انجام مي دهد و از جمله راهايي كه مي توان از طريق آنها مبادرت به شناخت استعدادهاي كودكان و نوجوانان نمود ملاحظه كردن كارهايي است كه آنها را با علاقه انجام مي دهندو نيز به تكرار آنها مي پردازند13. پس در لحظه هاي آزاد كه كودكان و نوجوانان خود مايلند به فعاليتي رو آورند، بهتر مي توان به شناخت استعداد ها و علايق آنها پي بردو تمهيدات و امكانات لازم را براي رشد و بالندگي استعدادهايشان فراهم آورد.

5-نياز به رشد فرهنگي

امروزه توجه به فرهنگ و تغييرات اجتماعي امري حائز اهميت است و با توجه به توسعه و پيش رفت فناوري اطلاعات مي توان در جهت تامين چنين نيازي اقدامات موثر به عمل آورد.
پس غني كردن اوقات فراغت از طريق تماشاي فيلم هاي فرهنگي مي تواند پاسخگوي نيازهاي مزبور باشد.شايان ذكر است كه بازديد از آثار تاريخي، كه معمولا در اوقات فراغت صورت مي گيرد، زمينه ي آشنايي بيشتر با سوابق ديرينه ي فرهنگي را فراهم مي آورد.

بورديو، جامعه شناسي كه به نهاد آموزش و پرورش توجهي ويژه داشته و به بررسي تاثير مسائل فرهنگي بر آموزش و پرورش و تحولات آن پرداخته است، مي نويسد: عوامل فرهنگي خانواده بر فرآيند ژيش رفت تحصيلي فرزندان موثر است14.
وي غناي فرهنگي خانواده را موجب پيشرفت تحصيلي بيش تر فرزندان آن دانسته، حاصل تحقيقات او اين است كه خانواده هايي كه فرزندان خود را به تماشاي تئاتر، سينما، گالري هاي نقاشي و كنسرت ها و موزه ها مي برند موجبات پيشرفت فرزندان خود را فراهم مي سازند. او همچنين متذكر مي شود كه وقتي فرزندان از خانواده هايي به مدرسه مي آيند كه از غناي فرهنگي بيش تري برخوردارند با محيط مدرسه سنخيت بيشتري احساس مي كنندو خود را با آن هماهنگ تر مي يابند،مفاهيم و مقاصد معلمان را بهتر درك مي كنند و لذا پيش رفت بيشتري دارند.

او با ذكر مثالي مي نويسد: مثلا در فرانسه كه بر اساس سنت جاري ، معلمان از طبقه ي متوسط جامعه به مدرسه مي آيند در درك مقاصد معلمين خود از توانايي بيش تري برخوردارندو به مدرسه علاقه مندي بيشتري را نشان مي دهند. به عكس وققتي كه انش آموزان از طبقات پايين جامعه وارد مدرسه

_______________________

13- براي كسب اطلاعات بيش تر در خصوص راه هاي شناخت استعدادها مي توانيئ به كتاب "راهنمايي در مدارس امروز" نوشته ي مك دانيل، ترجمه ي دكتر نوابي نژاد مراجعه كنيد.
14- زمينه ي فرهنگ شناسي، صفحه ي 44
مي شوند، در درك مقاصد معلمان با دشواري بيش تر مواجه مي شوند و در مدرسه احساس غربت بيش تري مي كنند. لذا ترك تحصيل در گروه دوم (فرزندان پايين) بيش از گروه اول(فرزندان متوسط) است. زيرا آنها از سرمايه ي فرهنگي غني برخوردار نيستند15.

نتيجه اي كه از آرا و نظريات بورديو مي توانيم بدست آوريم اين است كه اگر اوقات فراغت فرزندان از طريق توجه دادن و ترغيب كردن آنها به امور فرهنگي غني شود، ضمن سازنده بودن اين اوقات، مي توان به پيشرفت تحصيلي فرزندان نيز اميدواري بيش تري داشت چرا كه خود اين امر موجب غني سازي فرهنگي خانواده و فرزندان مي گردد.

6-شكوفايي فردي و اجتماعي
گذران اوقات فراغت بايد به نحوي باشد كه زمينه هاي لازم براي شكوفايي فردي و اجتماعي را فراهم نمايند. زيرا شكوفا كردن استعدادها از اهم وظايف تعليم و تربيت است و انسان بالنده در تفكر مازلو16 فردي است كه به خود شكوفايي17 رسيده باشد و يكي از عوالي كه به خودشكوفايي فرد كمك مي كند، به تعبيرآلن بيرو، گذراندن اوقات فراغت است.
در حين گذران اوقات فراغت كه فعاليتي آزاد و اختياري است. فرد به دلخواه خود به فعاليتي مي پردازد كه استعداد انجام آن را دارد و به آن فعاليت علاقه مند نيز مي باشد.
هرگاه آدمي به فعاليتي بپردازد كه هم استعداد آن را دارد و هم بدان علاقه مند است قطعا به شكوفايي در بعد فردي مي رسد.

بپردازد و از طريق فراگيري مهارت هاي اجتماعي (SOCIAL SKILLS) و مهارت هاي زندگي (LIFE SKILLS) به رشد و بالندگي بيش تري دست يابد. علاوه بر اين با قرار گرفتن در جمع انسان هايي كه توان رهبري جمعي را دارند شناخته مي شود و با به دست گفتن رهبري جمع، استعداد رهبري وي به شكوفايي مي رسد و علاوه بر آن استعداد هاي ديگري در او رشد مي كند كه لازمه ي آن حضور در اجتماع است، مانند رشد استعداد كلامي.
نتيجه آنكه حاصل گذران اوقات فراغت دست يافتن به شكوفايي فردي و جمعي است.

_______________________

15- CULTURAL CAPITAL
16- MASLOW
17- SELF-ACTUALIZATION
انواع فعاليت هاي مربوط به اوقات فراغت
در اوقات فراغت انسان ها هر يك به فعاليتي روي مي آورند كه براي آنان رضايت بخش و لذت آفرين باشد. با توجه به تفاوت هاي فردي از طرفي و نيز تنوع فعاليت ها و سرگرمي ها از سوي ديگر هر كس به فراخور خود به كار و فعاليتي دلخواه مشغول مي شود و به تعبير مولوي:
هركسي را بهر كاري ساخته اند
مهر آن را در دلش انداختند
هم چنان كه خوش بود ما را سفر
ديگري را خوش بود اندر حضر
اما آنچه را كه بدان توجه بايد كرد اين است كه ما در مقام والدين چه نوع سرگرمي ها، هنرها يا فعاليت ها را بايد براي فرزندان خود تدارك نماييم كه براي آنان لذت بخش و رضايت آميز باشد. بدين لحاظ بايد موارد ذيل را مد نظر قرار بدهيم
1-سرگرمي ها و فعاليت هاييي را به آنها پيش نهاد كنيم كه متنوع باشد تا آنها خود به فذخور حال خويش از بين آنها انتخابي داشته باشد. پيش نهاد فعاليت ها از اين خوب است كه به ويژه كودكان گاه برخي از فعاليت هايي را كه به آنها علاقه دارند، ممكن است در آن لحظه به خاطرشان خطور نكند و ذكر فعاليت براي آنان به منزله ي تذكر و ياداوري است تا ميان آنها گزينش يا گزينش هايي داشته باشند. از سوي ديگر تنوع فعاليت ها خود موجب نشاط و عدم بروز ملال مي گردد. حال آنكه انجام فعاليت و سرگرمي واحد موجبات خستگي و ملالت را فراهم مي كند.
2-فعاليت هاي اوقات فراغت با زمان هاي استراحت آنها تلاقي نكنند.
مثلا اگر براي كلاس نقاشي ثبت نام مي شوند، زمان تشكيل كلاس در موقعه بعد از ظهر و وقت خواب و استراحت آنها نباشد. زيرا يكي از هدف هايي كه براي اوقات فراغت در نظر گرفته ايم دست يافتن به آرامش است و در چنين حالتي رفتن به كلاس نقاشي، آرامش و استراحت آنان را سلب مي نمايد كه با هدف مطرح شده در تضاد و تعارض است.
3-فعاليت هايي كه در اوقات فراغت براي فرزندان در نظر گرفته مي شود ساعات طولاني پي در پي را به خود اختصاص ندهد كه موجب دلزدگي و خستگي آنها بشود. زمان فعاليت بايد با زمان توجه فرد تناسب داشته باشد. مثلا زمان توجه كودكان ابتدايي زياد نيست و به تدريج با افزايش سن ، به ميزان آن افزوده مي گردد18. پس از در نظر گرفتن فعاليت هاي طولاني و خسته كننده به ويژه براي كودكان كم سن و سال بايد پرهيز كرد زيرا اين امر نيز با اوقات فراغت كه تامين آرام

ش و لذت براي آنان است، در تضاد مي باشد.
_________________________

18- محسن ايماني: كلاس اوليها، ص 15
4- از تحميل فعاليت دلخواه و مورد علاقه ي خود به كودكان و نوجوانان پرهيز كنيم زيرا فعاليت هايي كه فرد به آن علاقه مند نيست از جاذبيت چنداني برخوردار نبوده، فرزندان ما ار توجه جدي بدان اجتناب مي كنند و گاه براي جلب رضايت خاطر ما به طور سرسري به آن مي پردازند اين نوع فعاليت ها جز رنج و ناراحتي، چيز ديگري را در پي نخواهد داشت و مانند موارد قبلي با اهداف اوقات فراغت در تعارض است.
5- صلاحيت علمي و اخلاقي مربي كه فرزند ما در كلاس هنري او حضور مي يابد مهم است. به همين منظور براي پربار كردن اوقات فراغت فرزندان آنها را به اماكني هدايت كنيم كه داراي مجوزهاي رسمي از مراجع ذي صلاح و قانوني هستند. به هرحال از بردن بچه ها به كلاس هاي خصوصي هنري كه صلاحيت اداره كنندگان آنها به لحاظ تخصصي و هنري و به ويژه اخلاقي بررسي و احراز نشده است، خودداري كنيم، چرا كه چرا كه با توجه به كلام وزين خواجه عبدا... انصاري در خصوص تاثير معلم بر شاگرد بايد در انتخاب، دقت بيشتري به عمل آوريم، زيرا او مي گويد:" دود از آتش چنان نشان ندهد و خاك از باد كه ظاهر از باطن و شاگرد از استاد" و به هر حال كه گفته اند كه هر كه آن كند كه نبايد، آن ببيند كه نشايد.
6-فضايي كه در آن اوقت فراغت سپري مي شود نيز مهم است. يعني اگر فرزند ما كودك است و دوران كودكيش را سپري مي كند، خوب است كه فضا آرايشي كودكانه داشته باشد و اگر نوجوان است فضا با سن و سال و ويژگي هاي رواني او تناسب داشته باشد، تا او در آن فضا احساس لذت و علاقه مندي كند. فضاي رواني حاكم بر محيط نيز به گونه اي باشد كه به او انگيزه (MOTIVE) لازم را بدهد و علاوه بر آن موجبات آرامش رواني و نيز آزادي عمل وي را فراهم نمايد.شايان ذكر است كه حضور در فضاي تنگ و تاريك و نامناسب و غير بهداشتي به لحاظ فيزيكي و نيز فضاهاي استرس زا و همراه با سخت گيري بيش از حد و اعمال كنترل هاي شديد، با اهداف مربوط به گذران اوقات فراغت در تضاد جدي قرار مي گيردو بايد از حضور فرزند در چنين فضاهايي جلوگيري كرد.
7- وظايف محوله نيز از ديگر مسائلي است كه بايد در اوقات فراغت بدان توجه جدي بشود. برخي تابستان را سراسرپر از تكاليف دشوار مي نمايند كه فرزندان آنها بايد همه ي آنها را به نحو احسن به انجام برساند.

از اين كلاس به آن كلاس رفتن و انجام تكاليف كلاس هاي متعدد، تابستان را كه فصل آرامش و آسايش فرزندان است، به فصلي پرزحمت و پر دردسر مبدل مي سازد و مانع رفع خستگي فرزندان مي گردد. افزايش خستگي نيز موجب بروز اختلال رفتار19 و رفتار همراه با پرخاشگري20 در آنان مي شود.
___________________

19- CONDUCT DISORDER

20- AGGRESSION

پس هم مربيان كلاس هاي اوقات فراغت نظير كلاس هاي نقاشي و خطاطي بايد بايد مراقب باشند تا تكاليفي شاق بر دوش كودكان و نوجوانان ننهند و هم والدين بايد در صورت مشاهده ي تكاليف دشوار فرزندان به مربياني كه وظايف بيش از حد به فرزندان آنها مي دهند، تذكر بدهند تا در اثر متناسب يا حتي سبك بودن تكاليف، فرزندان آنها اوقات آرام و كم دردسري را سپري كنند.

پرداختن به هنرها
انسان داراي ابعاد گوناگوني است و در امر تربيت بايد تمامي ابعاد وجودي او مدنظر اوليا و مربيان باشد.آنچه مسلم است اين است كه انسان به زيبايي ها گرايش دارد.
شهيد مطهري در باب گرايش انسان به زيبايي متذكر مي شود كه پدرم به خط زيبا علاقه مند بود و وقتي كه قرآني را براي تلاوت به او مي دادند، مدتي به خط زيباي آن توجه خود را معطوف مي نمود21. پس با در نظر گرفت ابعاد مختلف وجود آدمي بايد گفت كه بعد هنري جلوه ي اساسي ديگري از شخصيت است22.
پس توجه به زيبايي و زيبايي شناسي (ASTHETICS) از جمله امور مهمي بوده است كه پرداختن به آن ذهن فيلسوفان را به خود مشغول داشته است و در قديمي ترين آثار فلسفي مشهور، هم چون آثار افلاطون و ارسطو شاهد طرح مباحثي در اين قلمرو هستيم.چنان كه افلاطون در كتاب نواميس به بحث درباره ي موسيقي پرداخته23 و ارسطو صفحاتي از كتاب سياست24 خود را به بحث درباره ي موسيقي به عنوان هنري در خور توجه اختصاص داده است.
افلاطون از نقش موسيقي در درمان جنون باكوس در يونان قديم سخن به ميان آورده25 و امروزه روان شناسان نيز از موسيقي درماني به عنوان تكنيكي براي درمان بهره مي گيرند. از اين رو استماع سرودهاي دلنشين براي كودكان و نوجوانان ضمن ايجاد نشاط در آنها مي تواند آموزنده و سرگرم كننده باشد، مشرئط به آنكه محتواي سرود حاوي مطالب غني فرهنگي، اخلاقي و عرفاني باشد.

مسئله ي ديگري كه بايد به آن توجه داشت اين است كه از سپردن فرزندان خود به كساني كه صرفا نوازندگي يك آلت موسيقي را ميدانندو فاقد اخلاقيات معلمي بوده، از روانشناسي كودكان و نوجوانان بي خبرند، خودداري كرد.
د ر آموزش موسيقي، ترغيب فرزندان به فراگيري موسيقي هاي آرام و ملايم را مد نظر قرار بدهيم.
_______________________

21- مرتضي مطهري: فطرت، ص 54
22- آرتور پتروسكي و ديگران: آموختن براي زيستن، صفحه ي

262
23- قوانين، ص 791
24- سياست : صص 345-33
25- قوانين، ص 790
زيرا نوجوانان كه در دوران هيجاني به سر مي برند با استماع موسيقي هاي هيجان آفرين به هيجاني مضاعف دست مي يابند كه امر مطلوبي نيست. از اين رو تلاش براي آرام كردن حالات هيجاني و نيز جهت سازنده دادن به آنها بايد مد نظر باشد.
نكته ي ديگري كه بايد در نظر گرفت حفظ اصالت هاي فرهنگي و بومي در آموزش موسيقي است. به طور معمول در هر جامعه اي تلاش مي شود كه فرزندان و اعضاي آن جامعه با سرود ها، آهنگ ها و موسيقي هاي همان جامعه آشنا گردند. پس در اولين گام، آموختن ابزار و آلات نوازندگي كه در موسيقي هاي سنتي به كار مي رود، از اهميت و اولويت برخوردار است.
مسئله ي بعدي توجه داشتن به غني سازي محتواي آهنگ ها و سرودهايي است كه به صورت دسته جمعي خوانده مي شود. بنابراين پرهيز از ايجاد گرايش به سمت ابتذال هنري موسيقي هاي سخيف و خوانندگان منحرف به لحاظ اخلاقي و شخصيتي بايد مد نظر قرار بگيرد. در دسترس قرار دادن نوارها و سي دي هاي مبتذلي كه حاوي مطالب عاشقانه و بد آموز است، زمينه ساز سوق يافتن كودكان و نوجوانان به سوي سوط در ورطه ي انحرافات اخلافي است.
بردن كودكان و نوجواناني كه سرود هاي دسته جمعي را آموخته اند، به مجالس و محافل علمي، اجتماعي و مذهبي مي تواند زمينه ي رشد و تعالي آنان در باب فراگرفتن سرود هاي مفيد و پربار فراهم آوردو تشويق حضار از آنان نيز موجبات علاقه مندي بيش تر به اين گونه هنرها را فراهم مي كند. هم چنين گرفتن فيلم از آنان و نمايش دادن فيلم ها پس از اتمام مراسم براي خود آنان، تاثير و سودمندي فعاليت هاي هنري را براي آنها دو چندان مي كند. در صورتي كه آلت موسيقي خاصي را براي فرزندان خود تهيه مي كنيد. زمان نواختن آن ها را گوشزد كنيد تا در موقع استراحت و آرامش، مخل آسايش شما نباشد. ترغيب فرزندان به انتخاب آلت موسيقي با اصوات خفيف موجبات آرامش آنها و شما را فراهم مي كند.
در تدوين برنامه براي بهره گيري از اوقات فراغت، چگونگي نوزيع وقت براي فعاليت هاي گوناگون به فرزندانتان بياموزيد. به نحوي كه در اوقات طولاني به نواختن يك آلت موسيقي نپردازند، چرا كه خستگي ناشي از نواختن طولاني مي تواند موجب بروز پرخاشگري در فرزندان شما بشود.
شايان ذكر است كه گوش دادن به سرود ها و نوارهاي موسيقي حاوي مطالب فرهنگي ، اجتماعي و اخلاقي نيز نبايد زمان زيادي را به خود اختصاص دهد، زيرا شنيدن اصوات، آهنگ ها و سرودها در زمان هاي طولاني مي تواند عصبانيت فرد شنونده را به دنبال آورد. پس در كنار بهره گيري از سرودها و آهنگ ها بايد لذت استفاده از سكوت و فضاي ساكت را نيز به فرزندان آموخت. زيرا سكوت و تامل در چنين لحظاتي گشاينده ي درهاي حكمت است و امام صادق (ع) فرموده است: "ان الصمت، باب من ابواب الحمكه". يعني سكوت دري از درهاي حكمت است.

ماريا مونته سوري كه يكي از مربيان تربيتي است، مي گويد بايد به كودكان درس سكوت را بياموزيم و آموزش اين درس بايد در كودكستان انجام شود. به هر حال در عصري كه در آن آلودگي هاي صوتي بيداد كند، بايد ترتيبي اتخاذ نمود كه سلامت و بهداشت رواني26 كودكان و نوجوانان در پناه آرامش و سكوت به موقع آنان فراهم گردد و در آموختن هنر موسيقي نيز هنر بهره گرفتن مطلوب از آن را به فرزندان خويش بياموزيم.

آموختن نقاشي
هنر ديگري كه در ايام تابستان مي توان به فرزندان آموخت و آنان را به فراگيري آن ترغيب نمود، هنر نقاشي كردن است. فراگيري نقاشي براي كودكان و نوجوانان و حتي جوانان و سالمندان از جذابيت خاصي برخوردار است. پس از خلق يك اثر هنري ، كه متناسب با سن و امكانات و ميزان آموزش است، به فرزندان احساس شعف و شادماني دست مي دهد و آنها احساس سازندگي مي كنند. براي دانش آموزان مي توان فضا سازي كرد و آثار نقاشان معروف را در معرض ديد آنها قرار داد تا هم با آن آثار آشنا بشوند و هم بتوانند از زيبايي هاي آنها لذت ببرند پس مي توانيد فرزنداني را كه استعداد فراگيري نقاشي دارند، به سوي كلاس ها نقاشي سوق بدهيد و از آثاري كه پديد مي آورند تقدير كنيد تا شوق بيشتري در آنان برانگيزيد.
فراگيري رايانه و فراهم كردن امكان لازم براي استفاده از آن براي خانواده هاي برخوردار ميسر است. با استفاده از نرم افزار ها و برنامه هايي كه زمينه ي آموزش نقاشي و گرافيك طراحي شده اند، مي توان فرزندان را به سمت فراگيري نقاشي و حتي نقاشي كردن توسط رايانه سوق داد. برخي از خانواده ها از ريخته شدن رنگ و آبرنگ توسط فرزندان بر روي فرش و زمين گلايه مي كنند، لذا استفاده از رايانه براي آنها مفيد خواهد بود. پرداختن به نقاشي ميل به زيبايي را در آن ها تعالي مي بخشد و ظرافت فرزندان فرزندان را در درك اثر هنري بيش تر مي كند، به طوري كه براي افراد عادي رنگ ها معمولا تيره و روشن دارند، اما براي يك نقاش پرده هاي مختلف يك رنگ از ديگري قابل تشخيص است. پس نقاشي مي تواند موجب رشد استعدادهاي هنري كودك و نوجوان شود، علاقه مندي آن ها را به زيبايي فزئني بخشد، اوقات فراغت آنان را پر كند و خلاقيت و سازندگي آنها را شكوفا سازد27.

_____________________

26- MENTAL HEALTH
27- آلن بيرو: فرهنگ علوم اجنماعي، ص 203
ورزش و فعاليت هاي بدني
پرداختن به ورزش و انجام فعاليت هاي بدني براي كودكان و نوجوانان كه انرژي فروان برخوردارند، بسيار مفيد خواهد بود. آلن بيرو در كتاب علوم اجتماعي بين دو نوع فعاليت مربوط به اوقات فراغت تمايز ايجاد كرده، آنها را به امور فعال و منفعل تقسيم مي نمايد و مي نويسد: اشكال و صور گذران اوقات فراغت شامل فراغت فعال از نوع ورزشي و فراغت منفعل است كه

در حالت اخير اكثر انسان ها تماشاچي گذران اوقات فراغت فعال ديگران هستند.
چنين به نظر مي رسد مه معمولا گذران اوقات فراغت براي هر كس حالت فعال و منفعل دارد، اما با توجه به انرژي هاي زياد آنان در جهت مثبت هدايت نشود مشكل آفرين خواهد بود. لذا خوب است ترتيبي اتخاذ شود كه فعاليت هاي مربوط به اوقات فراغت كودكان و به ويژه نوجوانان به صورت فعال سپري شود. لذا بايد آنان را ترغيب كنيم كه به ورزش كردن ، بيشتر روي آورند تا به تماشاي ورزش ديگران.

از سوي ديگر بايد توجه داشتكه در انتخاب نوع ورزش ها نيز كودكان و نوجوانان نيازمند راهنمايي و هدايت اوليا و مربيان خود هستند و قطعا انتخاب ورزش هاي ملايم زمينه ساز آرامش آنها خواهد بود. پس بدين ترتيب ورزش شنا، در مقابل بوكس توصيه مي شود و دوميداني در مقابل كاراته.
غني كردن اوقات فراغت كودكان از طريق ترغيب آنها به انجام فعاليت هاي ورزشي داراي محاسن فراواني است كه ذيلا به برخي از آنها اشاره مي كنيم.
1- احساس نشاط كه حاصل افزايش ترشح كاته كولامين28 در بدن است.
2- حفظ سلامت جسماني و تامين رشد جسماني مناسب به دليل انجام سوخت و ساز (متابوليسم)29 به صورت مطلوب.
3- صرف انرژي هاي فراوان در دوران كودكي و نوجواني در جهت مطلوب و سازنده.
4- دفع مواد زايد بدن به همراه تعرق ناشي از فعاليت هاي بدني.
5- احساس اقتدار و قدرتمندي و كسب قوت جسماني
6- كسب آمادگي براي انجام فعاليت هاي ديگر به دليل نداشتن خمودگي و برخورداري از شادي و نشاط.
7- هدايت تمايلات پرخاشگرانه در مسيرهاي قابل قبول براي اجتماع. به عنوان مثال وقتي كه نوجواني گرايش هاي پرخاش گرانه اي دارد و آن را به سوي مادر و خواهر و برادر خود سوق مي دهد، مي توان طريق بردن او به يك باشگاه ورزشي و آموختن كشتي به وي كمك كرد تا او اين تمايل
________________________

28- CATECULOMINE
29- METABOLISM
پرخاشگرانه را در قالب انجام ورزش كشتي كه به لحاظ اجتماعي نيز پسنديده است، بروز دهد و در صورتي كه او در يك مسابقه ي كشتي بر حريف خويش فائق آيد، نه تنها كسي او را مذمت نمي كند بلكه مورد تحسين نيز قرار مي گيرد.
8- همراه فراگيري ورزش ، با توجه به سوابق فرهنگي و اعتقادي كه در كشور حاكم بوده است ، نوجوانان درس جوانمردي و فداكاري را نيز فرا مي گيرند. معرفي الگوهاي ورزشي در اين زمينه مطلوب خواهد بود و كساني مانند پورياي ولي و مرحوم تختي مي توانند مد نظر باشند.
9- سرگرم كردن كودكان و نوجوانان و مانع شدن از اين كه آنها به كژروي هاي اجتماعي30 روي آورند.
در باب ورزش ها ، به منظور پيش گيري از اطاله ي كلام به همين مقدار بسنده كرده و براي حفظ سلامت كودكان و نوجوانان توصيه هاي زير را بيان مي كنيم:
1) تلاش شود ورزشي كه انتخاب مي شود متناسب روحيات كودك و نوجوان باشد تا وي را دچار استرس و فشار رواني نكند .
2) به كودكان و نوجوانان توصيه مي شود كه به ميزان مطلوب و متعادل به فعاليت ورزشي بپردازند زيرا زياده روي در ورزشها موجب خستگي و عصبانيت آنان ميش

ود.
3) ورزشهايي انتخاب شود كه انجام آنها موجب ايجاد عوارض و ضايعات جسماني شديد و جبران ناپذير نگردد.
4) فضاي ورزشي و نحوه برخورد مربي اضطراب زا نباشد.
5) تسلط و مديريت باشگاه و فضاي ورزشي به گونه اي باشد كودكان ونوجوانان نيز براي يكديگر مشكلات جدي فراهم نياورند.
6) نظافت و بهداشت در فضاي ورزشي رعايت شود.
7) حتي الامكان پس از اتمام ورزش به شست و شوي بدن و انجام استحمام توجه شود تا با برطرف شدن مواد زايد دفع شده بر روي پوست منافذ سطحي پوست از كارايي بهتر برخوردار شود.
8) با توجه به گرماي شديد تابستان بهتر است كه ورزش در فضا

هاي سرپوشيده انجام شود و در صورت عدم دسترسي به چنين فضايي ، فعاليتهاي ورزشي در اوقاتي انجام شود كه هوا هنوز گرم نشده يا از گرمي آن كاسته شده است. (نزديك غروب).

_______________________

30- SOCIAL DEVIATIONS
استفاده از رايانه و بازيهاي آن
فصل تابستان همراه با دست يافتن به فرصتهاي فراوان است كه فرزندان به يكباره با آن مواجه مي شوند و اگر فاقد برنامه باشد ، هم خانواده را بلاتكليف مي گذارد و هم فرزندان آنها را . لذا بايد تدبيري انديشيد تا اوقات فراقت فرزندان به بطالت نگذرد. به همين منظور برخي از والدين بچه ها را به سوي بهره جستن از رايانه سوق مي دهند و از اينكه آنها با كامپيوتر سرگرم مي شوند و اوقات طولاني را با آن سپري مي كنند ، احساس خوشحالي مي كنند . اما در اين زمينه نيز توصيه هايي را بايد مدنظر داشت كه برگرفته از تحقيقات علمي صاحب نظران است:

كودكان نبايد ساعات طولاني از اوقات خود را صرف بازي با كامپيوتر كنند ، زيرا عوارض زيادي در پي خواهد داشت كه آنها را مي توان به عوارض جسماني ،‌رواني ، اجتماعي و فرهنگي تقسيم كرد. در خصوص عوارض جسماني مي توان به بروز چاقي در كودكاني كه از كامپيوتر زياد استفاده مي كنند ، اشاره نمود. علاوه بر اين بايد به بالا رفتن متابوليسم كه به افزايش مصرف اكسيژن انجاميده ، برميزان توليد اكسيد كربن مي افزايد ، توجه داشت. به علاوه نشستن طولاني مدت در مقابل مانيتور مي تواند آسيبها و عوارضي را متوجه ستون فقرات و ديسك كمر بنمايد. همچنين صرع شيرر يا فتوشيرر كه حاصل تاثير امواج كامپيوتر بر امواج مغزي است و در پي استفاده بيش از حد از رايانه پديد مي آيد مي تواند از جمله عواري جسماني ناشي از استفاده زياد از كامپيوتر باشد. پس ، بايد ضمن آموختن شيوه استفاده از رايانه ميزان استفاده از آنرا نيز به فرزندان آموخت.

در ارتباط با عوارض رواني هم بايد به مسئله ي بروز پرخاشگري در فرزندان اشاره كرد. يافته ها حكايت از آن دارند كه بازي هاي كامپيوتري همراه با خشونت ، موجبات بروز پرخاشگري را در فرزندان را فراهم مي آورند. به علاوه وجود سلاح هاي مختلف ، زدو خوردها، ماجراجويي ها و جنگ و گريز ها، بر تمايل كودكان و نوجوانان به تهاجم مي افزايند. هم چنين سر و صداي ناشي از شليك گلوله ها، آلودگي صوتي ايجاد كرده، باعث عصابنيت و پرخاشگري فرزندان مي شوند.

مسئله ي ديگر دست نيافتن به مراحل انتهايي بازي هاست كه موجب احساس تجربه ي شكست مي گردد و كودك و نوجواني كه ناكامي را تجربه كرده است دست به پرخاشگري مي زند. علاوه بر اين ها ، گاهي در زدو خوردها بدن يكي از طرفين تخاصم تكه تكه مي شود يا اسكلت فردي را از تن او خارج مي كنند، اين همه مي تواند در ضمن ايجاد رفتارهاي پرخاشگرانه در فرد، احساس نگراني و اضطراب را هم در او برانگيزد. پس بايد در هنگام انتخاب و خريد بازهاي رايانه اي به گونه اي عمل كنيم كه آنها آسيب زا نباشد. مسئله ي ديگري كه در خور توجه است و از آن تحت عنوان كاتاتونياي رايانه اي نام مي برند، بيانگر تشابه ظاهري در بين مبتلايان به شيزوفرني نوع كاتوتونيك و حالت

هاي يكنواخت كودك در برابر رايانه است. در مورد عوارض ناشي از اعتياد رايانه اي بايد متذكر شد كه پرداختن بيش از حد به اين بازي ها، موجبات اعتياد به آنها را فراهم مي آورد و پيامد آن نيز مي تواند بروز رفتارهاي بزهكارانه باشد. مثلا در ايالت جورجياي آمريكا، نوجواني كه سخت به بازي كامپيوتري معتاد بود وقتي كه قصد خروج از منزل را داشت و براي رفتن به محل بازي هاي كامپيوتري با مخالفت مادر روبر شد، منزل را به آتش كشيد31.

در مورد بزرگترها هم اين امر مشكل آفرين بوده است و امروزه اصطلاح بيوه ي اينترنت را به كار مي برندو مراد آن است كه وقتي يكي از دو زوج بيش از حد از كامپيوتر و اينترنت استفاده كند و از رسيدگي به همسر خويش بازماند، گويي كه همسر او حالت بيوه اي را پيدا كرده است كه انگار ديگر همسري ندارد. لذا در ميزان استفاده از كامپيوتر و اينترنت بايد طريق تعادل را در پيش گرفت و ميزان مطلوب بهره مندي از آن را به آن آموخت.