بخشی از مقاله
چکیده
سلامت اساسیترین جزء رفاه جامعه به شمار میرود و در این میان سلامت اجتماعی به عنوان یکی از ابعاد سلامتی انسان بیش از مداخله پزشکی و پرستاری به عوامل اجتماعی و اقتصادی وابسته است . بر این اساس در این مقاله سعی داریم به بررسی نحوه گذران اوقات فراغت، تفریح در شکلگیری هویت اجتماعی و سلامت جامعه بپردازیم. در جامعه مدرن، اوقات فراغت بهعنوان فعالیتی مصرفی، عرصه خاصی از تجربه انسانی است که امتیاز آن برای افراد، داشتن حق انتخاب، خلاقیت، رضایتمندی و لذتی است که خود، لذت و شادی بیشتر را به دنبال داشته و به آنها امکان میدهد هویتهای اجتماعی مطلوب خویش را ابراز کنند و گاه تأیید دیگران را نسبت به آن بدستآورند.
اوقات فراغت، منشأ شناخت و به رسمیت شناخته شدن دوران جوانی و هویت آنان است. بر اساس یافتههای یک تحقیق هر چه مصرف کاربر درفضای مجازی حرفهایتر باشد، میزان دستیابی او به هویت مدرن شدیدتر خواهد بود . بحث در مورد پر نمودن بهینه اوقات فراغت از آن جهت مهم است که این اوقات همچون شمشیری دو لبه است؛ لبهای از آن میتواند رشددهنده و اصلاحگر باشد و لبهای دیگر زایلکننده نیروی جوانی و حتی بیهودگی و فسادانگیز. به همین دلیل میتوان ادعا نمود نحوه گذراندن اوقات فراغت، چه از جنبههای مثبت و سازنده و چه از جنبههای مخرب و فساد انگیز، در حدی است که سایر جنبههای زندگی هر فرد را بهطور چشمگیری تحتالشعاع قرار میدهد. بنابراین، فعالیتهای مربوط به اوقات فراغت بسته به سازنده یا نامطلوب بودن آن، در رشد و شکوفایی و یا بعکس در تخریب و انحطاط شخصیت نوجوانان و جوانان مؤثر است
واژههای کلیدی: اوقات فراغت، تفریح، هویت، هویت اجتماعی، گذران اوقات فراغت، جامعه مدرن، رضایتمندی از فراغت
مقدمه
اوقات فراغت را میتوان مهمترین فرصتها و ساعات در زندگی انسانها دانست. چنانکه برای مؤمنان لحظات نیایش با معبود، برای عالمان و اندیشمندان دقایق تفکر وتأمّل، برای هنرمندان زمان ساختن و ابداع، و برای عده ای اگر طرح و برنامه مشخصی برای استفاده از آن نداشته باشند، ملال آورترین لحظات خواهد بود. این اوقات، نزدیکترین پیوند را با زندگی معنوی و فرهنگی افراد برقرار میکند، اوقاتی که با میل و اختیار در راه آموختن، آفریدن، پژوهش، تربیت، مشارکتهای داوطلبانه اجتماعی، و... صرف میگردد. ازآنجاییکه انسان در اوقات فراغت میتواند همان چیزی را که میپسندد انجام دهد، شخصیت اصلی خود را بازمییابد و آن را ابراز میکند، ازاینرو، قابلیتهایشغالباً در عرصههای اوقات فراغت جلوهگر میشود - مهدوینژاد، 1388، ص. - 7
فعالیتهای چنین اوقاتی آنقدر اهمیت دارد که از آن به مثابه آیینه فرهنگ یاد میکنند - سازمان ملی جوانان، 1381، ص - 15 اوقات فراغت یکی ازپدیدههایی استکه توجه بسیاری ازصاحبنظران به ویژه جامعهشناسان و متخصصان علوم اجتماعی را به خود جلب کردهاست. جامعهشناسان، فراغت را واقعیتیکاملاً تازه تصور میکنند که در نتیجه انقلاب صنعتی و توسعه اجتماعی و اقتصادی جهان امروز پدید آمدهاست. امروزه فعالیتهای اوقات فراغت از چنان اهمیتی برخوردار شدهاست که کارشناسان از آن به مثابه آیینه فرهنگ یاد میکنند. در این معنا، چگونگی گذران اوقات فراغت افراد یک جامعه به میزان زیادی معرف خصوصیات فرهنگی آن جامعه است.
سلامت بنیادیترین عنوانی است که حیات انسان به آن استوار است. آرامش و سلامت، به عنوان مفهومی اساسی در زندگی انسان از بدو پیدایش بشر و در قرون و اعصار متمادی مطرح بوده و انسان برای رسیدن به آن، همه امکانات و نیروهای خود را بسیج کرده ولی هرگاه سخنی از آن به میان آمده بیشتر بعد جسمانی و در چند دهه اخیر نیز بعد روانی آن مورد توجه بودهاست و جنبه اجتماعی آن کمتر مورد توجه قرار گرفتهاست. سازمان بهداشت جهانی1 ضمن توجهدادن کشورها در راستای تأمین سلامت روانی، جسمانی و اجتماعی اعضاء جامعه بر این نکته تآکید دارد که هیچکدام از ابعاد سلامتی بر دیگر ابعاد آن برتری ندارد، رشد و تعالی جامعه در گرو تندرستی آن جامعهاست و شناسایی عوامل تعیینکننده و مرتبط با آن در جهت سیاستگذاری و برنامهریزی در سطوح خرد و کلان جامعه از دیدگاه سه بعدی جسمی، روانی و اجتماعی از مسائل اساسی هر کشوری میشود - مرندی، 1385، . - 20
نگاهی به تاریخچه این پدیده، مفید است؛ زیرا آنچه تحت عنوان اوقات فراغت بیان میشود، در طول تاریخ دستخوش تغییر و تحولات زیادی شده است. ازاینرو، نباید برداشت امروزی از اوقات فراغت را به گذشته نسبت دهیم، بلکه باید کوشش کنیم تا مفهوم اوقات فراغت را در هر دوره زمانی بهتر درک کنیم. برای نمونه، آنچه که در یونان باستان بهعنوان اوقات فراغت مطرح بود، نمیتوان با مفهوم اوقات فراغت امروزی قابل مقایسه دانست؛ زیرا شرایط اجتماعی، اقتصادی و فرهنگیکاملاً دگرگون شدهاست. افزون برآن، خود مفهوم اوقات فراغت درطول تاریخ پیوسته در حال تغییر بودهاست.
اوقات فراغت در دوران باستان ویژه طبقه مرفه بود. در قرون وسطی، تحت تأثیر کامل فرهنگ مسیحیت قرارداشت. ازاینرو، اوقات فراغت ارزش بیشتری پیدا کردهبود. درعصر جدید ودر پایان قرون وسطی و آغاز صنعتی شدن جوامع غربی رابطه بین کار و اوقات فراغت بهطور اساسی دچار تغییر و تحول شد. چنانکه اوقات فراغت بهعنوان زمان تلف شده و کار بهعنوان ارزش مطرح میشد - جلالی فراهانی، 1391، ص. - 23-21 در کشور ما اوقات فراغت از زمان قاجار مورد توجه قرارگرفت - سازمان ملی جوانان، 1384، ص . - 4
مروری بر پژوهشهای پیشین
مطالعات انجام شده دربارهی اوقات فراغت درخارج از کشور فراوان و در داخل کشور پژوهشهای انجام شدهاست و هنوز جای تحقیقات فراوان بر روی ابعاد مختلف این پدیده وجود دارد. در این قسمت در ابتدا به برخی تحقیقات عمدهی انجام شده در خارج و سپس تحقیقات داخلی پرداخته شدهاست. استودولسکا2 در مطالعهی خود نشان داده است که انجام اوقات فراغت مشروط به پایگاه خاص خانوادگی و هم چنین شبکههای اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی است - استودو لسکا، . - 2006 برخی مطالعات دیگر که توسط پژوهشگران بر روی دانشآموزان و یا سایر گروهها انجام شده نیز نشان دهندهی آن است که متغییرهای جمعیتی و پایگاه اجتماعی نقش مهمی در اوقات فراغت افراد دارد - هامبر و دیگران، 2006؛ وانگر، 2006؛ شینو و دیگران، 2004؛ فیلیپ، 1998؛ شینو و دیگران، 1995؛ سوزان، 1995؛ فیتز جرالد، 1995؛ رایمر و دیگران3، . - 1994 یکی از نتایج مهم در تحقیقات این پژوهشگران تفاوت بین دو جنس در انجام اوقات فراغت و تأثیر اجبارهای اجتماعی مؤثر بر روی رفتارهای اجتماعی آنهاست.
در مطالعهی واگنر و همکارانش، ملاحظه شد که به دلیل فقدان منابع اوقات فراغت برای برخی از گروههای اقلیتی، درگیر شدن جوانان در فعالیتهای اوقات فراغتی سالم محدود شدهاست. لذا بسیاری از جوانان وقت خود را در گروههای خارج از خانه و در خیابانها سپری کردهاند - وانگر و دیگران4، . - 2006 کلارک در تحقیق خود بین اوقات فراغت و منزلت شغلی رابطهی معنادار خطی مشاهده کردهاست - کلارک 5، . - 1956 وایت نیز دربارهی تمایزات طبقاتی و اوقات فراغت مشاهده کرد که تفاوت معناداری بین زنان و مردان در استفاده از اوقات فراغت وجود دارد. هم چنین طبقات متوسط رو به بالا ساعات بیشتری را صرف اوقات فراغت میکنند. از سوی دیگر الگوی انجام اوقات فراغت نیز با تغییر در پایگاه طبقاتی و سن افراد تغییر میکند - لارابی6، . - 1961 برخی از نتایج در تحقیقات انجام شده تأثیر عوامل اجتماعی هم چون حمایت و کنترل خانواده و دوستان را در بهبود میزان مشارکت جوانان در فعالیتهای بدنی مورد تأیید قراردادهاند - هامبر و دیگران، 2006؛ کالدول و دارلینگ7، . - 1999 مطالعاتی دیگر رابطه بین مذهب و انجام فعالیتهای اوقات فراغت را مهم یافتهاند - استودولسکا و لیونگود، 2006؛ فرانک8، . - 2006
در برخی از مطالعات دیگر بر نقش فناوریهای اطلاعاتی و ارتباطی9 در دگرگونی شیوهی زندگی - که انجام فعالیتهای اوقات فراغت بخشی از آن است - ، تأکید شدهاست - هلد، 2003؛ هاملینگ10، . - 1997 بر این اساس این فناوریها میتوانند نحوه و میزان گذران اوقات فراغت جوانان را دگرگون کنند. محسنی در تحقیق خود مشاهده کرده که بیشترین اوقات فراغت دانشجویان در چارچوب خانواده انجام شدهاست. شکاف نسلی و تفاوتهای جنسیتی در انجام فعالیتهای اوقات فراغت از دیگر نتایج تحقیق وی بودهاست - محسنی، . - 1352 کیال در مطالعهی خود جنسیت، محل سکونت،تحصیلات پدر را در گذراندن اوقات فراغت دانشجویان تعیینکننده یافتهاست - کیال، . - 1356 سعیدیان و علیشاهی نیز در مطالعهی خود بر روی کودکان و نوجوانان ، تفاوت معنیداری در بین دو جنس به لحاظ فعالیتهای مختلف اوقات فراغت مشاهده کردهاند - سعیدیان و علیشاهی، . - 1364
برازنده در مطالعهی خود مشاهده کرد که نوع و میزان اوقات فراغت تحت تأثیر زمان و منابع در دسترس افراد است - برازنده، . - 1376 فردرو نیز بین پایگاه اجتماعی - اقتصادی، منطقهی مسکونی، تحصیلات و مصرف کالاهای فرهنگی رابطهی معنیداری مشاهده کردهاست - فردرو، . - 1378 عابدینی در مطالعهی خود بین متغیّرهای تحصیلات، درآمد، شغل، ذائقه و اوقات فراغت رابطهی معناداری یافتهاست؛ اما رابطهی معناداری بین مسکن و مذهب و اوقات فراغت مشاهده نکردهاست - عابدینی، . - 1379
تحقیقات بر روی ابعاد مختلف اوقات فراغت و عوامل مختلف مؤثر بر آن در خارج از ایران هم سابقهی طولانی دارد و دارای گستردگی زیادی است؛ اما تجربهی مطالعاتی در خارج به تمامی قابل انطباق با ایران نیست و لازم است که در کشور ایران مطالعات گستردهای بر روی این پدیده و گروههای مختلف اجتماعی صورت گیرد. از سوی دیگر مطالعات انجام شده بیشتر به برخی متغیّرهای اجتماعی و جمعیتیمتّکی است و پا را از این متغیرها فراتر نگذاشتهاند. از آن جا که در مسألهی اوقات فراغت به خصوص در بین جوانان عوامل کنترل اجتماعی هم چون خانواده، مدرسه، دوستان، مذهب و مانند آنها تأثیرات مهمی دارند و به این عوامل در تحقیقات انجام شده پیشین به وضوح اشاره نشده، لازم است تا مطالعات دیگری صورت گیرد تا تأثیر این عوامل را به طور دقیقتر مورد آزمون قرار دهد.
طرح مسأله
در دهههای اخیر، جامعه شناسان اوقات فراغت و صاحب نظران »مطالعات فرهنگی« با پیوند مؤلفههای تشکیل دهنده اوقات فراغت با هویت اجتماعی، افقی نوین در این عرصه پژوهشی گشودهاند. تحلیل نقش اوقات فراغت در فضای مدرن
