بخشی از مقاله
کاربرد مهارتهای فراشناختی در آموزش داخل کشور
راهبردهای فراشناختی: تدریس و سنجش
اشاره
مدیریت جدید در آموزش و پرورش، همانند مدیریت در حوزه های گوناگون نظیر تجارت و ... بر پرورش منابع انسانی سازمان تاکید دارد. مدرسه به مثابه سازمانی که تحت نظر مدرسه است، برای حصول به اهداف تعیین شده به فعالیت منابع انسانی خود نیاز دارد. اهداف، زمانی برآورده خواهد شد که در کنار فراهم آیی امکانات مادی، فضای کار، بودجه و ... منابع انسانی مدرسه هم رشد مطلوبی داشته باشند. رشد و بالندگی منابع انسانی مدرسه،افزون بر کوشش های فردی منابع انسانی، برای ایجاد فرصت جهت بالندگی به درایت و تدبیر نیاز دارد.
بالندگی حرفه ای معلمان، در گرو فراگیری دانش و مهارت هایی است که حاصل پژوهش و اندیشه ورزی مربیان متخصص در امر آموزش و پرورش به شمار می رود. نظریه فراشناخت، که از نظریه های جدید در حوزه آموزش و پرورش است، در بالندگی حرفه ای معلمان و مدیران اثر مثبتی می گذارد. به این سبب، در این مقاله راهبردهای فراشناختی تدریس و سنجش یا مجموعه اصول و راهکارهای عملیاتی مربوط به اصول طرح شده، برای فراشناخت را ارائه می دهیم.
راهبردهای فراشناختی تدریس و سنجش
فراشناخت اساساً آن جنبه از فرآیندهای استدلال انسانی است که برای حل مساله اساسی اند. دانش مربوط به این فرآیندها و کنترل آن ها در حوزه عمل فراشناخت قرار می گیرد. در نوشته حاضر، به شش سوال مربوط به تدریس و سنجش فراشناخت می پردازیم که عبارتند از:
الف_ چه جنبه هایی از فراشناخت را باید آموخت؟
ب_ چه کسی از آموزش فراشناختی نفع می برد؟
پ_ اصول بنیادین آموزش فراشناختی کدام است؟
ت_ باید به آموزش فراشناختی چه مقدار زمان اختصاص داد؟
ث_ برای آموزش فراشناخت چه کار باید کرد؟
ج_ آموزش فراشناخت را از کجا باید آغاز کرد؟
الف_چه جنبه هایی از فراشناخت را باید آموخت؟ برای آموزش فراشناختی، انتخاب محتوا چندان کار آسانی نیست. انتخاب محتوای مناسب از راه بررسی تفاوت های فراشناختی گروه های دانش آموزی امکان پذیر است. به این سبب، لازم است نحوه عملکرد فراشناختی یادگیرندگان پیشاپیش معین گردد. دومین منبع برای تدارک محتوای آموزش فراشناختی، اطلاعات موجود در ادبیات نظری و تجربی است. از ادبیات نظری و تجربی، سه نوع راهبرد و مهارت برمیآید: آگاهی از فرآیندهای نظم
جویی مناسب، کسب مهارت های نظم جویی و در دسترس نبودن و بهره گیری از مهارت های پردازش. این مهارت ها و راهبردها مبنایی برای برنامه ریزی آموزش فراشناختی است.
ب_ چه کسی از آموزش فراشناختی سود می برد؟ تدریس مهارت ها و راهبردها به یادگیرندگانی که پیش تر مهارت ها و راهبردها را فرا گرفته اند، موثر نیست؛ همچنین آموزش های فراشناختی برای کسانی که فاقد مهارت های پایه شناختی اند و از نظر عاطفی آمادگی کافی ندارند،
سودمند نیست. برای مثال، از دانش آموزانی که فاقد مهارت های پایه خواندن هستند، انتظار نمیرود در برنامه های آموزشی معطوف به بهبود مهارت های مطالعه و مهارتهای خود نظم جویی در مطالعه موفق شوند. همچنین یادگیرندگانی که اثرگذاری راهبردها و مهارت های مطالعه را باور ندارند، از برنامه های آموزشی فرا شناختی بهره نمی گیرند. بنابراین، دانش آموزانی برای آموزش های فراشناختی مناسب اند که فاقد راهبردها و مهارت های فراشناختی باشند. در نتیجه، شناسایی یا تشخیص بنیه عاطفی دانشی یادگیرندگان به نظر برای موفقیت در آموزش های فراشناختی ضروری است.
پ_ اصول بنیادین آموزش فراشناختی کدام است؟ چندین اصل را می توان از پژوهش های موجود برای تدریس و یادگیری فراشناختی استخراج کرد. از بین اصول فراوان استخراج شده، اصول ارائه شده در زیر اهمیت زیادی دارند:
الف_ فعالیت ها و فرآیندهای یادگیری بیش از بازده های یادگیری باید مورد تاکید قرار گیرند (اصل فرآیند). ب_ یادگیری "اندر یافتی" است و به دانش آموزان یاری می شود تا از راهبردهای یادگیری، مهارت های خود نظم جویی و روابط بین راهبردها و مهارت ها به منظور دستیابی به اهداف یادگیری آگاهی یابند (اصل تامل). پ_ تعامل بین عناصر شناختی، فراشناختی و عاطفی یادگیری در کانون
قرار دارند (اصل عاطفی). ت_ دانش آموزان پیوسته باید از کاربرد و کارکرد دانش و مهارت ها آگاه باشند (اصل کارکرد). ث_ معلمان و دانش آموزان باید برای انتقال و تعمیم فراگرفته ها بکوشند (اصل انتقال). ج_ باید راهبردهای یادگیری و مهارت های خود نظم جویی را به صورت منظمی تمرین کرد. تمرین باید همراه با زمان کافی و زمینه عملی در بستر ویژه ای انجام شود (اصل زمینه). چ_ دانش آموزان را باید برای فراگیری نحوه نظم دهی، تشخیص (عیب یابی) و بازنگری یادگیری آماده
کرد (اصل خود تشخیصی / خود عیب یابی). ح_ آموزش باید به صورتی طراحی گردد که توازن مطلوبی بین کیفیت و کمیت یادگیری وجود داشته باشد (اصل فعالیت). خ_ مسوولیت یادگیری باید به تدریج به یادگیرنده سپرده شود (اصل سکوبندی یا داربست). د_ در آموزش دانش آموزان ابتدایی به طور خاص باید روابط بین والدین و دیگر افراد بزرگسال مورد تاکید قرار گیرد تا آن که تلاش های پایه برای یادگیری خود نظم جویی مورد سرپرستی قرار گیرد. (اصل سرپرستی). ذ_ همیاری و بحث در بین دانش آموزان ضروری است (اصل همیاری). ر _ هدف های یادگیری شناختی عالی که
مستلزم پردازش شناختی عمیق تر است باید مورد تاکید قرار گیرد (اصل هدف). ز) مواد درسی جدید زمانی فراگرفته می شود که به دانش و پیش آموخته های قبلی پیوند زده شود (اصل پیش آموخته ها). ژ _ آموزش باید با توانایی درک و فهم جاری دانش آموزان متناسب باشد (اصل یادگیری فهم).
الزامی نیست همه برنامه های آموزشی، اصول برشمرده در بالا را در نظر آورند. اما برنامه هایی که از اصول برشمرده در فوق اثر می پذیرند، اثربخشی بیش تری نشان می دهند.
ت_ باید برای آموزش فراشناختی چه مقدار زمان اختصاص داد؟ در بسیاری از برنامه های آموزشی عموما زمان بسیار اندکی برای آموزش های فراشناختی در نظر گرفته می شود. این امر دلیل آن نیست که برنامه های آموزشی کوتاه مدت اثر گذارند. در مطالعه ای نشان داده شده با یک ساعت آموزش برای بزرگسالانی که به یادگیری زبان خارجی می پرداختند، نتایج چشمگیر به دست آمد.
می دانیم که برنامه های کوتاه مدت آموزشی عموما برای کودکان کم سن، دانش آموزان کم توان و دانش آموزان ناتوان در یادگیری اثر گذار نیستند. برنامه های آموزشی بلند مدت، اثرگذارتر از برنامه های آموزشی کوتاه مدت اند. با این همه باید در زمینه مدت برنامه های آموزشی پژوهشی جدی انجام شود.
ث_برای آموزش فراشناخت چه کار باید کرد؟ مواد آموزشی که برای آموزش های فراشناختی مورد استفاده قرار می گیرد، باید از نظر بوم شناختی سازگار باشند. یعنی باید در برنامه های آموزش موادی را وارد کرد که دانش آموزان مکررا با آن ها در داخل و خارج از مدرسه مواجه باشند. مطلوب است برای برنامه های آموزشی فراشناختی از همان مواد آموزشی ای استفاده کرد که دانش آموزان درصدد یادگیری آن برای دروس مدرسه ای خود هستند؛ از این طریق به راحتی می توان
عملکرد دانش آموزان را به صورت منظم مورد پایش و ارزشیابی قرار داد. برنامه های آموزشی ای که از ویژگی های مورد اشاره در بالا برخوردار نباشند برای دانش آموزان نامناسب خواهند بود.
ج_ آموزش فراشناخت را از کجا باید آغاز کرد؟ چون تکالیف یادگیری مورد استفاده برای آموزش فراشناخت باید از نظر بوم شناختی سازگار باشند ، بهترین جایگاه آغاز کار، برنامه درسی مدرسه است . منظم کردن آموزش فراشناختی در برنامه درسی مدرسه، عاری از مسأله و دشواری هم نیست. این کار ، گاه ، دانش آموزان را سر در گم می سازد. برای رفع دشواری ، به جای تأکید بر
مطالعه و حل صرف مسأله ، باید از دانش آموزان خواست فرآیند های درگیر در امر مطالعه و حل مسأله را هم نظم ببخشند.
پرات، راه حلّی برای از میان برداشتن مشکل اشاره شده ارائه داده است: او بر آن است که باید از رویکرد های " در شرایط عمل گذاشتن " استفاده کرد. در رویکردهای "در شرایط عمل گذاشتن " معلم مهارت های نظم جویی را بی آن که دانش آموزان را بیش ازاندازه متوجه امر کند ، فعال می سازد. دانش آموزان پس از آن که برنامه را دریافت کردند یا آموزش دیدند و از مزایای برنامه آموزشی بهره گرفتند ، به کاری که انجام شده است ، از نظر آموزش فراشناختی توجه می کنند. نتیجه گیری درک و فهم و کسب توانایی در زمینه چگونگی تفکر و نحوه نظم جویی در سازمان دهی رفتار یادگیری از موضوعات محوری برای فراگیری معلمان است. مجهز کردن دانش آموزان به مهارت ها و راهبردهای فراشناختی، آنان را قادر می سازد خواسته ها و انتظارات عدیده آموزش و پرورش را بر آورده سازند. گرچه عده ای از دانش آموزان به طور طبیعی از مهارت ها و راهبردهای فراشناختی بهره می گیرند، عده زیادی از دانش آموزان را می توان آموزش داد تا آگاهانه از مهارت ها و راهبردهای فراشناختی استفاده کنند.
کاربرد آموزش فراشناختی در ایران
در ادبيات روان شناسي، شناخت را معمولا˝ مترادف با تفكر مي آورند. بنابراين، فراشناخت را مي توان آگاهي بر جريان تفكر و كنترل و هدايت آن هم تعريف كرد. جريان شناخت در نظريه روان شناسي شناخت انسان را عبارت ازدريافت، پردازش، نگهداري و انتقال اطلاعات می دانند
براي شاگرداني كه دچار كم ¬تواني يادگيري يا اختلال توجه هستند نيز يادگيري اين مهارتها كمك بزرگي خواهد بود
فراشناخت فعاليتي است كه كنش هاي مربوط به چهار عنصر يادشده را در برمي گيرد و بر آنها نظارت دارد.
معلمان در مدارس بايد ابتدا دانش آموزان را به روش دريافت،پردازش و نگهداري و انتقال درست اطلاعات فراخوانند و سپس آنها را ترغيب كنند تا جريان فعاليت هاي ذهني را كه انجام مي دهند، مورد بازنگري و اصلاح قرار دهند.
هدف:
هدف اساسي نظريه فرا شناخت كمك به دانش آموز براي انديشيدن و پرورش مهارت فكر كردن است.
هدف ديگر آموزش فراشناخت، پرورش مهارت هاي انتقال يادگرفته ها در موقعيت هاي متعدد است.
راهبردهاي فرا شناخت داراي اهميت فوق العاده است، و در آموزش دروس متعدد از آنان بهره گرفته می -شود. راهبردهاي فرا شناختي، نيازهاي يادگيري فراگيران را برطرف مي سازد. راهبردها آن دسته از فعاليت هاي ذهني و عملي هستند كه راه رسيدن به هدف ها را هموار مي سازند.
نمونه ای ازراهبرد های فراشناختی عبارت است از:
الف - براساس یک سلسله رخدادها نمایشنامه ی ساده ای بنویسد.........شرح راهبرد این است که دانش آموزبر اساس موضوعات دروس تاریخ وادبیات فارسی نمایش نامه ای را تنظیم مکند.
ب - رابطه یاد گرفته های جدید را با پیش دانسته های خود بیابد...... شرح راهبرد اینکه دردرس ریاضی دانش آموزتوانایی خود درحل یک مسئله رادر پیش دانسته خود می یابد ودر عملیات تقسیم کردن دانش آموز پی می برد که پیش تر تفریق وضرب را فرا گرفته است.
ج - مراحل انجام دادن وحل مسئله را می داند......... شرح راهبرد اینکه دانش آموزگام هایی را که برای حل مسئله بر می دارد تشریح می کند.(در درس ریاضی عملیات توان ودردروس علوم انسانی روش حل مسئله جان دیویی)
مثال تدریس در قالب نظریه فرا شناختی:
موضوع: ميكروب ها (آغازيان ساده)
هدف كلي: آشنايي با طبقه بندي جانداران ذره بيني، صفات عمومي و ساختماني آنها و اثراتي كه در زندگي ما دارد
.
مراحل اجراي الگو
مرحله نخست: آماده سازي :
در مرحله آماه سازي معلم تلاش مي كند تا دانش آموزان را ترغيب كنند 3 دسته فعاليت را انجام دهند .
- تصميم گيري درباره هدف
- پيش بيني روش حل مسئله و انتخاب راهبرد
- بررسي دانش پيشين مورد نياز
با استفاده از تصوير توجيهي براي به دست آوردن تعريف ميكروب و در صورت وجود ميكروسكوپ مشاهده باكتري ها و ميكروب ها و مطالعه كتاب و مشاهده تصاوير كتاب و مقايسه آنها با باكتري ها و ميكروب ها درزير ميكروسكوپ.
مرحله دوم: نظم دهي :
مرحله بروز دادن فعاليت هاي ذهني ارزشيابي از خود، هم از نظر فعاليت هاي فكري و هم از نظر فعاليت علمي است، فعاليت هاي فكري مربوط به يافتن راه حل ها و گزينش شيوه كار و شكل دادن نگرش خاص به موضوع و بررسي پيش نيازها است .
تهيه نقاشي و كلاژ براي نشان دادن نوع باكتري و از طريق آن نوع بيماري و انجام آزمايش كشف ميكروب، مقايسه باكتري ها و ميكروب ها و در جستجوي تعاريف براي ميكروب ها و ويروس ها .
مرحله سوم: ارزشيابي:
و از آنان خواسته مي شود عملكرد خود را ارزشيابي كنند.
دانش آموزان: براي فعاليت هاي مفيد و مضر باكتري ها چند مثال مي آورند :
- تفاوت ساختمان باكتري و ويروس را شرح مي دهند و خصوصيات هر يك را از نظر ساختار و فعاليت حياتي شرح مي دهند.
- آزمايشي براي كشف ميكروب ها طراحي مي كنند.
- طرز توليد مثل باكتري ها و ويروس ها را با رسم شكل نشان مي دهند.
- نمونه هايي از آغازيان را جمع آوري و مشاهده مي كنند.
نظام مدیریت و برنامه ریزی راهبردی :
عمدتاً نا ظر بر عوامل فرایندی است، اما برخی از اجزا وعوامل آن درون دادهای نظام آموزش و پرورش را نیز شامل می شود . نظام مدیریت و برنامه ریزی راهبردی شامل :
راهبری کلان، فرهنگ سازمانی، سبک مدیریت، ساختار و تشکیلات سازمانی، ساختارنظام آموزش، برنامه ریزی آموزش و توسعه، نظارت و ارزشیابی، فناوری اطلاعات و ارتباطات و ... است.
عوامل و مؤلفه های درون دادی نظام مدیریت و برنامه ریزی راهبردی عبارتند از:
• ساختار و تشکیلات سازمانی (نمودار تشکیلاتی سازمان)
• قوانین و مقررات - آئین نامه ها و دستورالعملهای مصوب مراجع قانونی اعم از مجلس شورای اسلامی، دولت جمهوری اسلامی ایران، شورای عالی انقلاب فر هنگی و شورای عالی آموزش و پرورش را شامل می شود.
• ساختار آموزشی – شامل ساختار آموزشی مقاطع و دوره های تحصیلی شامل دوره پیش دبستان، دبستان، راهنمایی، متوسطه، تربیت معلم، فنی و حرفه ای، استثنایی،استعدادهای درخشان ونهضت سوادآموزی
