بخشی از مقاله
گنبد سلطانیه، تزئینات ایوان ها
هدف ازاين تحقيق : شناخت بيشتر بنا ودوره ايكه درآن بنا ساخته شده است وآشنائي باپلان اين بنا وهمچنين ايوانها وتاثيردين اسلام برتزئينات اين بنااست
تاريخچه :
سبب ايجاد گنبد سلطانيه
در مورد علل احداث اين بنا در تواريخ چنين آمده است :
اولجايتو پس از طرح سلطانيه تصميم گرفت كه به تقليد از آرامگاه برادرش غازان خان ، آرامگاه رفيع و با شكوهي براي خود بسازد به همين جهت براي بر پايي اين آرامگاه ، هنرمندان از هر سو به سلطانيه آمدند تا يكي از شاهكارهاي عظيم دوره مغول را به عرصه ظهور برسانند
بناي گنبد سلطانيه در سال 702 ه ( به روايتي ) بر اساس طرح آرامگاه غازان خان كه آن نيز از بناي آرامگاه سلطان سنجر در ( مرو ) الهام گرفته ، ساخته شده بود با اين تفاوت كه پلان آرامگاه سلطان سنجر مربع ،و پلان گنبد سلطانيه هشت ضلعي است . اگر چه تا حد زيادي معماري
آرامگاه سلطان سنجر در بناي سلطانيه تاثير گذاشته بود ليكن حيزهاي ابتكاري در بناي اخير بحدي است كه آنرا بصورت يكي از شاهكارهاي هنر و معماري ايران در آورده است كه بعدها نمونه و الگوئي براي احداث تعداد زيادي از انبيه اين دوره شد. همچنين معماري گنبد سلطانيه را شخصي به نام سيد علي شاه انجام داده است .
ظاهرا" هنگامي كه اولجايتو امر به احداث آرامگاه خود كرد هنوز يكي از مذاهب اسلام را به عنوان مذهب رسمي انتخاب ننموده بود . وي تقريبا" در سال 709 ه يعني موقعيكه كار ساختماني گنبد رو به اتمام بود سفري به عراق نمود و تربت پاك امام حسن ( ع ) و حضرت علي ( ع ) را در كربلا و نجف زيارت كرد .
بنا به قولي ، بر اثر تشويق و ترغيب علما و روحانيون بزرگ شيعه كه در آن زمان در دستگاه حكومتي صاحب منزلتي بودند، اولجايتو مذهب تشيع را به عنوان مذهب رسمي پذيرفت و بعد از مدتي تصميم گرفت كه آرامگاه خود را به ائمه اطهار اختصاص دهد . بدين منظور قصد انتقال اجساد مطهر آنان ( حضرت علي (ع ) و امام حسين (ع ) ) را به سلطانيه داشت تا بر رونق تجاري و اهميت مذهبي پايتخت جديد التايس خود بيفزايد .لذا دستور داد تاتزئينات داخلي بنا كه تا آن روز انجام نگرفته بود طوري بپردازند كه در آن شعائر مذهب تشيع بخوبي مورد استفاده قرار گيرد. بهمين جهت بود كه كلمه ((علي)) به طور مكرر با كاشي در متن آجر نوشته شده است
در همين اوان سلطان محمد خدابنده دستور ساختن آرامگاهي ساده براي خود در جنب گنبد اصلي را صادر كرد كه به گفته مورخين اين بناي آجري ظرف چند هفته به اتمام رسيد
انتقال اجساد مطهر ائمه بخاطر مخالفت شديد علماي شيعه يا بقولي خواب سلطان كه حضرت علي بن ابيطالب را نارضي ديده بود وآن حضرت از اين عمل ناراضي بود ، انجام نگرفت و منصرف شد .
بنابر اين سلطان ايلخاني مصمم شد كه دوباره اين بنا را به آرامگاهي براي خود اختصاص دهد . به نظر مي رسد كه در همين ايام از مذهب تشيع برگشت و مذهب اهل سنت را اختيار كرد. شايد به همين منظور بود كه دستور داد تمام تزئينات معرق كاري كه كلمه (( علي )) ( ع ) بر آن نقش
بسته بود ، و تمام تزئينات آجري كاشيكاري و گره سازي را با پوشش از گچ اندودند و روي آن پوشش را با كتيبه و اشكال مختلف هندسي طرحهاي گل و بوته دار با رنگ آبي بر زمينه سفيد گچبري كردند كه اين عمل احتمالا" در سال 713 ه رخ داده . اولجايتو در سال 716 ه. يعني تقريبا" چهار سال بعد از اتمام بنا در سن 36 سالگي در گذشت و جسد وي در تابوتي از زر ناب در آرامگاه ابديش دفن شد .
گنبد سلطانيه در دوره برپايي مرتفعترين بناي جهان بوده و هم اكنون نيز يكي از عظيم ترين بناهاي تاريخي جهان به شمار مي رود . اين بنا قسمتي از مجموعه عظيمي است كه به ابواب البر مشهور بوده و شامل دارالشفاء ، بيت القانون ، بيت الحكمه ، دارالياده و ... اين بنا در قوم هم كف با فضاهايجانبي آرامگاه داراي پلان مربع مستطيل بوده و ادامه مجموعه در طبقات هشت ضلعي متمايل به منتظم است .
گنبد سلطانيه در دوره برپايي مرتفعترين بناي جهان بوده و هم اكنون نيز يكي از عظيم ترين بناهاي تاريخي جهان به شمار مي رود . اين بنا قسمتي از مجموعه عظيمي است كه به ابواب البر مشهور بوده و شامل دارالشفاء ، بيت القانون ، بيت الحكمه ، دارالياده و ... اين بنا در قوم هم كف با فضاهايجانبي آرامگاه داراي پلان مربع مستطيل بوده و ادامه مجموعه در طبقات هشت ضلعي متمايل به منتظم است .
اين گنبد از سه فضاي گنبد خانه ، تربت خانه ،سردابه تشكيل شده و از نظر حجمي و تركيب فضا اين بنا با معماري هيچكدام از مقابر اسلامي ايران مطابقت ندارد در حاليكه اين وضعيت را مي توان با آئين تدفين مغول كه در دو مرحله انجام مي گرفت ، مطابقت داده و آن را با معماري تركيبي از
مراسم تدفين مغول تبيين نمود.باتوجه به اين طرز تفكر گنبد خانه محل عزاداري به جسد ، سردابه محل نگهداري و تدفين جسد وتربت خانه فضاي مسقف بالاي سردابه مي باشد .ورودي اصلي آرامگاه اولجايتو در ايوان هاي شمال شرقي و شمال غربي تعبيه شده و كاربرد ايوانهاي شمالي ، شرقي وغربي پنجره مي باشند .پلان فضاي گنبد خانه متمايل به هشت ضلعي منتظم و طول هر يك از اضلاع از 06/10 متر تا 16/10 متر متغير است.
قطر گنبد خانه 40/24 متر مي باشد در اين فضا 8 جرز سنگين با عرض 32/6 تا 25/7 متر با سطح مقطع 50 متر مربع قرار گرفته و مهمترين وجه مشخصه تحول معماري از درون سلجوقي به دوران ايلخاني را نمايش مي دهد . در حد فاصل اين جرزها ايوانها و بنائي در دو طبقه اجرا گرديده و ارتفاع طبقه همكف از رقوم فعلي 7/9 متر و ارتفاع طبقه اول از رقوم هم كف 70 /19 متر قابل اندازه گيري مي باشد . كف اين فضا با استفاده از سنگ رخام سفيد مفروشي بوده است .
پلكانها
در بين جرزهاي هشت گانه پلكانهاي مارپيچي وجود دارد كه طبقه زيرين را به طبقات دوم و غرفه هاي خارجي و مناره هاي هشتگانه متصل مي كند . لازم به تذكر است كه اين پلكانها همه از پايين شروع نمي شود بلكه فقط دو پلكان زواياي شمالي و پلكان ديگر در نماي خارجي واقع شده است .
پلكانهاي زواياي شمالي به طبقه دوم راه مي يابد و پلكان سومي بدون اتصال به طبقه دوم بسوي بالا ادامه پيدا مي كند . پلكانهاي هشتگانه از طبقه سوم ( غرفه هاي خارجي ) ظاهر شده و تا امتداد مناره هاي هشتگانه صعود مي نمايد
ايوانها
همانطور كه در فوق اشاره شد بر اضلاع هشتگانه پلان داخلي 8 ايوان رفيع و وسيع به ارتفاع 80/18 و به عرض 70/7 متر واقع شده اند .اين ايوانها يكنواختي حاصل از وجود جرزهاي قطور ، را از بين برده و باعث
شده كه بنا زمخت جلوه ننمايد . اين ايوانها در عمق 60/2 و ارتفاع 9 متري به دو طبقه تقسيم شده است . در طبقه اول يا همكف ورودي هاي اصلي و ورودي هاي كوچك فرعي به محوطه هاي عبادتي قرار دارند
ايوان جنوبي متصل به محوطه اي بنام تربت خانه است كه در صفحات آينده شرح آن داده خواهد شد . ايوانهاي شرقي و غربي در انتها داراي درهاي بزرگ مي باشد . در حاليكه در انتهاي طبقه اول ايوانهاي فرعي يك در كوچك وجود دارد. سقف طبقه اول داراي قنديل بندي و مقرنسكاري بسيار جالب و زيبا مي باشد .
طبقه دوم اين بخش بوسيله راه
روي پوشيده اي با هم در ارتباطند . بطوري كه مي توان در اين طبقه تمامي بنا را دور زد در غرفه هاي طبقه دوم انواع تزئينات و مقرنسكاريهاي ارزنده اي ديده مي شود كه نشانگرذوق و سليقه و دقت هنرمندان دوره ايلخانيان است <
يكي از خصوصيات اصلي و منحصر بفرد در گنبد سلطانيه دو جداره بودن آن است كه از دو قشر موازي و مجزا كه صرفا" با پشت بندهاي آجري بين خود بهم مربوط بوده و همچنين فرم واحدي را شامل مي شوند تشكيل شده است . و اين تنها نمونه در مورد گنبدهائي با وضع ساختماني فوق الذكر محسوب مي شود و به نظر اينجانب نمي توان نمونه اي با وضع ساختماني فوق الذكر در دنيا
يافت كه متعلق به قبل از بناي مزبور باشد . و از اين رو گنبد فوق اهميت شاياني را در تاريخ معماري دنيا داراست بطوريكه مدتها بعد از ساختمان گنبد سلطانيه چه در غرب و چه در شرق رفته رفته آثاري با خصوصيات تكنيكي فوق بوجود مي آيد . از جمله مهمترين آثاري كه به تقليد از گنبد سلطانيه احداث شده گنبد كليساي سانتاماريا دلفيوره مي باشد كه بيش از صد سال بعد از آن ساخته شده است .
درواقع در گنبد سلطانيه دو دوره تزئينات وجود دارد تاپائين گنبد همزمان انجام شده است .
برسردر شرقي گنبد به تاريخ 710 هجري قمري برمي خوريم كه اين تاريخ متعلق به دوره اصلي ساخت گنبد درتاريخ اول است ودرقوس طبقه دوم ايوان شرقي داخل گنبد تاريخ دوم ذكر شده كه مربوط به سال 713 هجري قمري است كه دراين زمان تقريبا نشانه پائين تزئينات كاشكاري داخل گنبد است كه اسناد زيادي نشان مي دهد كه شروع اين تزئينات درزمان سلطان محمد اولجايتوانجام گرفته است وشروع اين بنا بايد همزمان باشروع وزارت تاج الدين علي شاه بوده باشد .
باتوجه به كتيبهاي كه اكنون درترتبت خانه گنبد نگه داري مي شودونام سلطان محمد درآن است نشان دهنده گچكاري روي تزئينات اصلي گنبد درآن زمان است .
( مدالله ظله ونصرنجله : خداوند سايه اوراگسترده كند وفرزندش راپيروز گرداند ) اين جمله ثابت ميكند كه سلطان محمد الجايتو درزمان گچ كاري روي تزئينات اصلي گنبد زنده بوده است واين جمله ده بار درحاشيه چندايوان تكرارشده
ايوان جنوبي : شامل تزئينات نقوش وكاشيكاري دردوره اول است كه دراين ايوان كتيبه اي به صورت ستاره پنچ پركه اضلاع آن از5 كلمه محمد به خط كوفي بناي تشكيل شده ديده مي شود
ايوان جنوب شرقي : بر روي ديوار جانبي سمت راست ايوان جمله " السلطان ظلل الله " به خط كوفي بنايي با كاشي و آجر به طور تكرار نوشته شده است، روي ديوار جانبي سمت چپ ايوان دو جمله چند بار به خط كوفي بنايي تكرار شده كه جمله اول " خلدالله ملكه " است، اين تزئينات مربوط به دوره اول مي باشد.
روي قوس اين ايوان ودرداخل دوكتيبه مستطيلي گچي است كه متعلق به دوره دوم است درحاشيه اين درمستطيل يك حديث ازپيامبراكرم تكرارشده است ودوحديث ديگرروي گچ قبلا درايوانهاي متعددبوده است كه اثري ازآنها ديده نمي شود و درداخل هرمستطيل روي قوس اين ايوان باسه گل شانزده پرتزئين شده كه درداخل هر گل يك ستاره 16 گوش است كه درهر گوشه اسم محمد به خط كوفي تشكيل شده وبرروي اضلاع كلمه علي به خط ثلث آمده ودرحاشيه گل ها كلمات ابوبكر ، عمر ، عثمان ، علي ،حسن وحسين چندبارتكرارشده
ايوان شرقي :
كليه تزئينات دوره دوم اين ايوان از جا برداشته شده است و آنچه توضيح داده مي شود مربوط بخ دوره اول مي باشد.
روي ديوار جانبي ايوان يك ستاره پنج پر آمده كه اضلاع آن از پنج كلمه " محمد" به خط كوفي بنايي، تشكيل شده است و روي ديوار جانبي ديگر ايوان در يك ستاره كلمه
"علي" پنج بار به خط كوفي بنايي تكرار شده است. روي ديوار جانبي داخل ايوان بوسيله آجر و كاشي و با خط كوفي معقلي جمله " سبحان الله " در يك لوزي شكل چندين بار بصورت تكرار آمده است . اين طرح كاشيكاري، قابل مقايسه با جمله " سبحان الله " در آجر كاري موجود در مسجد جامع ورامين مي باشد.
