بخشی از مقاله
چکیده
»نور« و »رنگ« از عناصر مهم زیباییشناسی در معماری به شمار میروند. در آموزهها و تعالیم دینی اسلام نور از جایگاه مهمی برخودار است تا آنجا که سورهای به نام »نور« نازل شده و خداوند متعال نیز به »نور« تشبیه شده است. معماران از طریق شباک، در، روزن، پنجره، اُرُسی، روشندان، هورنو و غیره نور طبیعی مورد نیاز بنا را تامین میکردند. بنابراین میتوان گفت نور در معماری به عناصر مختلف استقلال میبخشد، ضمن اینکه جایگاه و نسبتهای هر یک را نیز معین میسازد. همچنین رنگ از جمله مواردی است که در معماری اسلامی مانند نور جایگاه مهمی دارد. به غیر از بناهای »سبک خراسانی« که تزئینات چندانی نداشتند، بناهای دیگر سبکها یعنی »رازی«، »اصفهانی« و »آذری« از حیث انواع عناصر تزئینی و بکارگیری رنگهای متنوع شایسته توجه هستند.
از دیدگاه اندیشمندان هنر اسلامی، رنگ سفید نماد وجود مطلق و رنگ سیاه که پوشش خانه کعبه است نماد اصلی تعالی و فراوجودی است که خانه کعبه با آن ارتباط دارد و رنگهای آبی، فیروزهای و طلایی در نگارگری و تزئینات بناهای اسلامی و ایرانی تمثیلی از مشاهده و مراقبه به شمار میروند. رنگها در معماری اسلامی مکمل هم هستند و در کنار یکدیگر جلوه و زیبایی دارند. با توجه به مطالب پیش گفته، پژوهش حاضر در تلاش است تا با روش توصیفی- تحلیلی به این سوالها پاسخ دهد که آیا به نور و رنگ در معماری گنبد سلطانیه توجه شده است؟ عناصر نورگیری در گنبد سلطانیه کدامند؟
تنوع رنگها در گنبد سلطانیه چگونه است و چه تناسبی بین رنگها وجود دارد؟ بررسیها نشان میدهد معماران گنبد سلطانیه به دو پدیده نور و رنگ توجه داشتهاند و از طریق در، پنجره طاقنماها، فضای غلام گردشی در طبقه دوم و روزنهایی در گیلویی گنبد به تامین نور درون بنا پرداختهاند. اگرچه نمای بیرونی بنا با آجرکاری به رنگ خاکستری پوشانده شده است، اما رنگ غالب بکار رفته در گنبد سلطانیه در بخشهای مختلف اعم از پوسته بیرونی گنبد و کاشیها آبی لاجوردی است که ویژگی معماری سبک اذری است، ضمن اینکه در بخشهایی از ایوانها از رنگهای سبز و قرمز بر روی زمینه نارنجی استفاده شده است.
مقدمه
گنبد سلطانیه از بناهای دوره ایلخانی در جنوب شرقی استان زنجان در دشتی پهناور قرار گرفته است. نام کهن سلطانیه، اریباد بود و در دوره مغولان به عنوان منطقه ییلاقی و شکارگاه مورد استفاده سلاطین و حکام قرار میگرفت. به همین دلیل است که آنجا را قنقوراولانگ یعنی شکارگاه شاهین مینامیدند - مخلصی، جغرافیای تاریخی سلطانیه، [1]. - 2 : 1364 مقارن حضور مغولان در ایران دشت وسیع سلطانیه اهمیت زیادی یافت، زیرا با دستور ارغون خان مغول - حک. 683-690 ق - ، شهری در این جلگه پهناور ساخته شد و به تدریج بر وسعت و آبادانی آن افزوده گشت. هنگامی که الجایتو - حک. 716-703 ق - به قدرت رسید، سلطانیه نیز به اوج شکوفایی و آبادانی نایل آمد، زیرا با ساختن گنبد سلطانیه شهرت این منطقه در سراسر جهان اسلام پراکنده شد.
گنبد سلطانیه یک بنای آرامگاهیِ گنبددار است که از لحاظ استحکام، ارتفاع، نوع معماری و عناصر تزئینی در نوع خود بینظیر است. مصالح عمده بکار رفته در این بنا آجر و ملاط است و سطح بیرونی آن با آجرهای لعابی پوشیده شده است. در پوشش فضای داخلی بنا علاوه بر آجرکاری، از کچکاری و گچبری نیز استفاده شده است که کتیبههای متعدد با انواع خطوط اسلامی تزئین شده نیز در آن دیده میشود. از آیات سورههای مختلف قرآن گرفته تا احادیث و اسامی مختلف بر روی دیوارهای آن نقش بسته است.
نور و رنگ از موضوعات مهم در گنبد سلطانیه به شمار میروند. ترکیب منطقی رنگها از مواردی است که قابل تأمل است. اگرچه پوشش اصلی سطوح گنبد سلطانیه به رنگ آبی بوده و از بیرون بنا رنگ آبی فیروزهای گنبد جلوهگر است، اما در بنا از رنگ نارنجی در متن و خاکستری در فرم استفاده شده است. همچنین بجای رنگ خاکستری، از رنگهای بسیار متنوع و براق بهره گرفته شده است. البته استفاده از رنگهای دیگر مانند رنگ سبز و قرمز بر روی متن نارنجی نیز از مواردی است که جالب توجه است.
مهمتر اینکه از رنگهای متضاد برای زیباتر شدن نقوش استفاده شده است. نور در گنبد سلطانیه از موارد دیگری است که حائز اهمیت است. اگرچه ابزارهای نورگیری در گنبد سلطانیه در گذر زمان تغییراتی داشتهاند، زیرا برخی از آنها مسدود یا تخریب شدهاند، اما برای تامین نور کافی در بنا از ابزارهای نورگیری مختلف مانند در، پنجره، شباک، طاقنما، روزن و روشندان استفاده شده است. بنابراین پژوهش حاضر با شیوه مطالعه میدانی و بررسی وضع کنونی بنا درصدد است تا وضعیت نور و رنگ را در بنا بررسی نماید.
-1 سلطانیه
سلطانیه در اقلیم سوم از اقالیم هفتگانه، در عراق عجم و در دو منزلی قزوین واقع بود - شیروانی، ]بی تا[2]. - 30 :[ از لحاظ اقلیمی دارای آب و هوای سرد بود و به سبب فراوانی آب در آن منطقه، علفزارهای خوب و فراوان داشت - مستوفی، [3] . - 97 :1364 برای اولین بار ارغوخان بن اباقاخان بن هلاکو خان شروع به ساخت شهری در آنجا کرد و قلعهای دور آن کشید، اما اجل به وی فرصت نداد و در دوره سلطان محمد خدابنده - الجایتو - در بهار سال 704 ق ساختمان گنبد آغاز شد و ده سال بعد یعنی در سال 713 ق ساختمان آن به اتمام رسید سلطانیه در دوران رونق و آبادانی خود از تمام شهرهای ایران بزرگتر و آبادتر بود، از اغلب شهرهای ایران تجار و پیشهوران و صنعتگران به شهر سلطانیه گردآمده بودند و در ساختمان شهر سلطانیه و عمارت آن سه تن از سلاطین مغول شرکت کردهاند: اول ارغوخان که بنیاد آنرا نهاد بعد از آن سلطان محمد خدابنده که در مدت ده سال مساجد و قلعه و شهر سلطانیه را به اتمام رسانید. بعضی از قسمتهای دیگر آن را که نواقصی داشت سلطان ابوسعید بهادرخان تکمیل نمود. غازان خان نیز خیال داشت شهر سلطانیه را که پدرش ارغوخان بنیاد نهاده بود تکمیل و تعمیر نماید، اما منصرف شد و در تبریز شنب غازان را ساخت.
-2 گنبد سلطانیه
درباره دلایل بنای گنبد سلطانیه اختلاف نظر وجود دارد: نخست بنای گنبد را آرامگاه سلطان محمد خدابنده دانستهاند. به عنوان نمونه میرخواند در این باره چنین نوشته است: »سلطان جهت مضجع خویش گنبدی به اتمام رسانید و مسجد و دارالضیافه و دارالشفا نیز احداث فرمود5 :1380 - «، 4265؛ مستوفی، 610 :1364؛ شمسالدینآملی، 1381:2، 257؛ ملکی،[10] [9] [3] [8] . - 40 :1390 نظر دوم چنین است که هدف الجایتو از بنای گنبد سلطانیه انتقال پیکرهای مطهر حضرت علی - ع - و امام حسین - ع - به آنجا بود، اما به دلیل ممنوعیت نبش قبر در اسلام از این کار منصرف شده است.
-1-2 معماری گنبد سلطانیه
سبک آذری اصطلاحی است که پیرنیا برای بازشناسی شماری از خصوصیات معماری ایران دوران ایلخانی - تیموری بکار برده است - پیرنیا،[12] . - 64 :1350 از ویژگیهای بارز این سبک میتوان به این موارد اشاره کرد: تاکید بر ارتفاع بیشتر بناها، استفاده از گنبدهای دو پوشه، بلندتر و باریکتر ساختن ایوانها، مهارت فوق العاده در گچکاری و به کار بردن آن به انواع گوناگون، به کار بردن کاشی معرق. - عالم زاده، :1367 ذیل آذری - [13] گنبد سلطانیه از بناهای سبک آذری است.
در دوره ایلخانان مرکزیت فرهنگ و هنر ایران از خراسان و ماورالنهر به آذربایجان منتقل شد و به ویژه در عهد سلطنت سلطان محمود غازان خان، آذربایجان به عهد طلایی فرهنگ و هنر گام نهاد - آجرلو، - 40-43 :1388 سلاطین ایلخانی با صدور احکامی خواستار احداث بناهای مهم و شکوهمند همچون غازانیه و سلطانیه شدند - کیانی، [16] . - 56 :1379 گنبد سلطانیه از نظر حجم و فرم معماری دارای اهمیت بسیاری است و در تاریخ فن معماری ایران نقطه عطفی محسوب میشود.
معماری گنبد در فرم کلی دارای رابطه بسیار گستردهای با معماری گذشته ایران است - کیانی، [16] . - 553 :1374 معمار گنبد سلطانیه شخصی به نام سید علیشاه بود - مخلصی، :1369 ص[1] . - 13 در بنای سلطانیه روابط معماری در دو جهت عمودی و افقی حل شده است. طبق معمول حرکت عمودی بر عهده منارهها قرار دارد، حرکت افقی در هشت ضلع صورت میگیرد که ارتباط آنها به وسیله اجزا عمودی برقرار شده است - حمزه لو، [18] - 65 :1381 ساخت گنبد به گونهای است که در نمای خارجی دو طبقه و از داخل سه طبقه به نظر میرسد. در ضلع جنوبی آن تربتخانه و در زیر تربتخانه سردابه قرار دارد.
پایه داخلی گنبد بر روی پلان دایرهای شکل که از پیشآمدگی تدریجی طرح هشت گوش بالای اتاق به وجود آمده قرار دارد و ضخامت آن یک متر است. علاوه بر ترکیب خاص و جالب توجه اسکلت بنا و طرح و فرم کمنظیری که این بنا دارد، یک مسئله بیش از هر چیز توجه معماران و باستان شناسان و مهندسین را به خود جلب نموده و آن سیستم دوجداره یا دو پوشه بودن آن است که در دنیا بینظیر است - مخلصی، :1369 ص [1] . - 55 طاق بندی،
