بخشی از مقاله
چکیده
گوتیک را باید شاخهای از مکتب رمانتیسم یا پیش رمانتیسم به شمار آورد. پیش رمانتیسم عموما بر احساسات تکیه دارد به طوری که محققان دوره پیش رمانتیسم این دوره را عصر احساس نامیده اند.اما نکته قابل تامل وفاداری روایت های گوتیک به اصل خویش - پیش رمانتیسم - است، و آن غلبه شدید احساس گرایی در این سبک داستانی است؛ به گونه ای که انسجام وحدت های سه گانه زمان، مکان و عمل در این روایت ها خود به وضوح نشانگر این وفاداری است.بر این باوریم که داستانهای گوتیک اغلب حکایتهای تیره و تاری از معماها، هراسها و امور ماورائی هستند، که حول یک راز مخفی و وحشتناک شکل گرفته اند، اما ترکیب و وحدت مثلث وار این سه عامل - زمان، مکان و عمل - نتیجه واحدی به صورت یک دستور زبان روایی خاص در این روایت ها به دست می دهد و آن احساس هراس و ترس بیشتر در مخاطب - روایت شنو - است. به عنوان مثال در داستان معصوم اول به قلم گلشیری، ترکیب سه عنصر قبرستان - مکان - ، شب - زمان - و ترس دلهره آور و دهشت زای مخاطب - عمل - نمونه بارز این انسجام ساختاری است. پژوهش حاضر به شیوه توصیفی- تحلیلی و با بهره گیری از منابع کتابخانه ای با شاهد مثال هایی محدود - اما دقیق - از ادبیات داستانی ایرانی و خارجی به بررسی دستور زبان روایت و وحدت های سه گانه پیرنگ در سبک داستانی گوتیک می پردازد. نتایج پژوهش حاضر نشان می دهد که اتفاق وحدت های سه گانه باعث دستور زبان روایی خاصی در سبک گوتیک شده است.
کلیدواژهها: گوتیک، تاثیر واحد، وحدت های سه گانه، دستور زبان روایت
مقدمه و بیان مسئله
پهنه فراگیر موضوعی و تعدد سازه های ساختاری در ادبیات داستانی بر کسی پوشیده نیست. روایت شناسان ساختارگرا برای هر سبک داستانی دستور زبانی منحصر به فرد و جدای از دیگر سبک ها در نظر دارند؛ همان گونه که در زبان شناسی دستور زبان فرانسه قواعدی جدا از دستور زبان فارسی یا انگلیسی دارد.در ادبیات داستانی نیز شاهد تفاوت هایی در دستور زبان گونه های مختلف داستان هستیم، یک داستان اخلاقی ساختاری جدای از داستان های حماسی دارد و اهداف نهفته در داستان های عرفانی جدای از گونه غنایی آن است. صرف نظر از تفاوت های ساختاری در برخی موارد تشابهاتی نیز در ساختار تمام این سبک ها به چشم می خورد؛ یعنی اگر در پی تعریف دستور زبانی برای هر یک از این گونه ها باشیم، نخست باید از متشابهات آغاز کنیم و آن قدر این ساختار ها را بشکافیم تا به تفاوت های آن ها برسیم و تفحص در اختلافات ساختاری منجر به تعریف دستور زبان روایی این گونه ها خواهد شد.
سبک داستانی گوتیک - - Gothic که از گونه های جدید داستان است، همانند سبک های نام برده دارای دستور زبانی ویژه است.داستانهای گوتیک به طور کل از فضایی تخیلی و حتی تب آلود و مالیخولیایی برخوردارند. »احساس صرف اندوه، فکر مرگ یا آرزوی عشق بخشی از مولفه های این آثار است - «ولک ، . - 215 :1375در کتب نظریه و نقد داستان، به تعریفی جامع و مانع از داستان های گوتیک دست نیافتیم، اگر چه بر این باوریم که در هر داستان بین سه عنصر - زمان، مکان و عمل - انسجام وجود دارد. به عبارت ساده تر در هر داستان یک کنش اصلی وجود دارد که سه عنصر نام برده باعث قوام و پایداری آن گردیده است.در تعریف داستان گوتیک می توان گفت: داستان هایی با موضوعات ترسناک و ترس آور که باعث ایجاد ترس و وحشت در مخاطب می گردد. هاگل28 می گوید: »رمان های گوتیک اضطرابهای درونی را نشان میدهند. این اضطراب های مبتذل و پیش پاافتاده ناشی از موجودات شیطانی، دیو و غول نیست، بلکه اضطرابهای تکان دهندهی متأثر از تصور صحنهای آشفته و هیجان انگیز است« - هاگل . - 143 :1384
با این تعریف یک تفاوت بین سبک داستانی گوتیک و دیگر سبک ها به وجود می آید و آن » انگیزه کاربرد عناصر سه گانه - « زمان، مکان و عمل - در سبک داستانی گوتیک نسبت به دیگر سبک هاست. گویا در سبک داستانی گوتیک اتحاد مثلث وار این سه عنصر جهت تاثیرگذاری بیشتر بر مخاطب - روایت شنو - است، در حالی که در دیگر سبک های داستانی فقط شکل دهی به کنش اصلی مبنای کار نویسنده است، لذا پژوهش حاضر به شیوه توصیفی- تحلیلی و با بهره گیری از منابع کتابخانه ای - با تکیه بر محور تمایز بیان شده بین سبک داستانی گوتیک و دیگر سبک ها - ، در صدد تعریف دستور زبان روایت در داستان های گوتیک است و سوالات اساسی ای که پیکره پژوهش حاضر را تشکیل می دهند این گونه مطرح می شود که؛
الف - تفاوت های ساختاری- زبانی سبک گوتیک با دیگر سبک ها چگونه منجر به دستور زبان روایی خاص آن شده است؟
ب - موقعیت روایت شنو و شخصیت ها در سبک داستانی گوتیک چگونه است؟
ج - انگیزه پدید آیی سبک داستانی گوتیک در ادبیات داستانی غرب و ایران چیست؟
پیشینه پژوهش
در زمینه سبک و ساختار داستان های گوتیک پژوهش هایی اندک در ادبیات فارسی و انگلیسی انجام شده است به عنوان مثال: دکتر محمد رضا نصر اصفهانی و همکار - 1391 - در مقاله ای تحت عنوان»گوتیک در ادبیات داستانی « به بررسی ساختار داستان های گوتبک پرداخته اند. بابک ترابی مقاله ای تحت عنوان »گوتیک در فرهنگ غربی« به قلم جرالد اچ هاگل - 1384 - را ترجمه نموده و در شماره 55 مجله فارابی چاپ نموده است. و دو کتاب:باتینگ، فرد. - - 1389، گوتیک، ترجمه علیرضا پلاسید، تهران، افراز براکونز، خوزه. - - 1389، راهنمای هنر گوتیک، ترجمه سیما ذوالفقاری، تهران، ساقی.نیز از انگلیسی ترجمه شده است، به غیر از این منابع پژوهشی دیگر که به طور خاص به سبک داستانی گوتیک بپردازد، وجود ندارد. به همین سبب انجام پژوهشی مستقل را که به طور اختصاصی به دستور زبان روایت در داستان های گوتیک بپردازد لازم دانستیم و با تکیه بر داستان های ایرانی و خارجی در صددیم تا علاوه بر واکاوی ساختار این سبک داستانی، دستور زبان روایت آن را نیز به طریق روایت شناسان ساختارگرا ترسیم نماییم.
معرفی اجمالی سبک داستانی گوتیک »گوتیک نوعی روایت است که در سال 1762 در انگلستان آغاز و تا سال 1814 ادامه داشت. و این روایت ها بر خوف و هراس واشباح و حوادث خارق العاده و وصف خرابه ها و راه زنان می پردازند« - وهبه، . - 196 :1983 هوراس والپول29 در سال 1764 یکی از معروفترین و متقدم ترین آثار ادبیات گوتیک، یعنی قصر اوترانتو را به چاپ رسانید ماجرای این رمان پر رمز و راز در قرون وسطی رخ میداد و به شبح، قتل و جنایت و... میپرداخت. جالب آن که در چاپ دوم این رمان عنوان فرعی»یک داستان گوتیک« بدان افزوده شد. از آن پس بود که اصطلاح رمانگوتیک رایج و به آثاری مانند قصر اوترانتو اطلاق شد که در آنها نشانهایی از نیروهای ماوراء طبیعی، روح و شبح و پدیدههای رعب انگیز و هراس آور دیده میشود. برخی بر این گمانند که چون نخستین آثار گوتیک مانند آثار والپول در قصرهایی با معماری گوتیک نوشته شده است، این ژانر ادبی»گوتیک« نام گرفته است.
اما این نظر بیش تر به حقیقت نزدیک است که آثار گوتیک از آن رو این نام را گرفته است که مکان رخ دادن بیش تر داستانهای آن در بناهایی با نوع معماری گوتیک است - مارگو، . - 9 :1384 در واقع نمی توان برای ادبیات گوتیک تاریخ دقیقی در نظر گرفت. داستان های گوتیک در عصر رمانتیک ترکیب نادری از شناخته ها و ناشناخته ها هستند. داستانهای نویسندگانی مثل ادگار آلن پودر این فضاها اتفاق میافتد.مهم ترین عوامل خوف انگیزی داستان ها را می توان در دو گروه موجودات وحشتناک - مانند موجودات غیر انسان یا نیمه انسان پلید و... - و حالات و موقعیتهای وحشتناک - مانند آدمخواری،خون آشامی و... - طبقهبندی کرد.
»رمان های گوتیک داستان های تخیلی بودند - سرچشمه گرفته در همان زمان به مثابه احیای توجه و علاقه به قرون وسطی - که با زجر و شکنجه های بی رحمانه و صحنه های هولناک فوق طبیعی در نوعی فضای قرون وسطایی، از قبیل قصر یا صومعه تسخیر شده سر و کار داشتند.آثاری با فضای آزار دهنده، تیره و وحشیانه و ترسناک، حتی بدون نیاز به موقعیت قرون وسطایی نیز گوتیک نامیده می شوند.« - گری، 145 :1382و . - 146آنچه در داستان های گوتیک باعث نوعی تمایز و برجستگی شده، »تاثیر آن ها بر مخاطب با به کارگیری ابزارها و عناصر ویژه ساختاری« است. گویا زمان، مکان و حادثه در این داستان بر محوری مشترک در حرکت اند به گونه ای که ترکیب این سه عامل با هم ایجاد یک نتیجه واحد کرده و آن ایجاد ترس بیشتر در مخاطب است.
»رمان گوتیک رمانی است که در آن سحر و جادو، رمز و معما، شهوت رانی، بی رحمی، خون ریزی، دلهره و وحشت به هم آمیخته باشد. رمان گوتیک از اشباح افسونگر و جادوگران حیوان صفت، آدم کشان سنگ دل و همهمه های گنگ و دلهره آور لبالب است، قبرهایی که در آنها استخوان های مردگان انباشته است و خرابه های قدیمی با فضا و رنگ وهم آمیز و حال و هوای مخوف صحنه های سنتی این نوع داستان هاست.امروزه اصطلاح رمان گوتیک همچنین برای آثاری به کار می رود که صحنه قرون وسطایی ندارد، اما همان فضا و رنگ وهم آور و حال و هوای وحشت انگیز رمان های گوتیک کلاسیک را دارد و شخصیت یا شخصیت های داستان همان طور گرفتار ارواح خبیث هستند و از احساس پیش بینی حوادث ناگوار برخوردارند - «میرصادقی، . - 165 :1388
بررسی وحدت های سه گانه در پیرنگ داستان های گوتیک در علم ساختارگرایی هنگامی که بخواهیم برای یک گونه هنری، اعم از داستان، رمان و قصه یک دستور زبان تعریف کنیم، آن قدرکلیت آن نظام را خورد می کنیم تا به واحدهایی متمایز کننده بین آنها برسیم، به عنوان مثال در جدول زیر انواع ورزش ها را آورده ایم و در پی تعریف دستور زبانی برای فوتبال هستیم. در ابتدا کلیت نظام یعنی ورزش را به عنوان یک مجموعه فرض نموده ایم و در ادامه، واحدهای ثابت و متغیر بین انواع ورزش ها را تجزیه کرده ایم تا جایی که دیگر امکان این کار وجود نداشته باشد:
