بخشی از مقاله
چکیده
بهره برداری پایدار از منابع طبیعی و دستیابی به توسعه پایدار کشاورزی جز با اتکا به موازین بوم شناختی و توجه به شرایط اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و اکولوژیکی جوامع میسر نیست. چنین توسعه ای از طریق بهره گیری از امکانات فنی و تکنولوژیکی موجود که از نظر فنی مناسب، از نظر اقتصادی توجیه پذیر، از نظر اجتماعی قابل قبول و از نظر محیطی مطلوب باشد، امکان پذیر خواهد بود.
این تحقیق با هدف کلی رتبه بندی شاخص های موثر برای دستیابی به کشاورزی پایدار از دیدگاه نخبگان استان اردبیل با استفاده از روش تجزیه و تحلیل سلسله مراتبی - - AHP صورت گرفت. تحقیق حاضر از نظر هدف کاربردی بوده و برمبنای راهبرد پیمایشی در بین 30 نفر از اساتید رشته کشاورزی استان اردبیل به وسیله ابزار پرسشنامه اجرا گردید. شاخص های در نظر گرفته شده برای پایداری در این تحقیق شامل 3 شاخص کلی اقتصادی، اکولوژیکی و اجتماعی می باشد که هریک نیز به ریز مولفه هایی تقسیم گردیده است.
بر اساس نتایج در بین 3 شاخص کلی در نظر گرفته شده عامل اکولوژیکی از بیشترین اهمیت برخوردار بوده است. در بین مولفه های شاخص اقتصادی، فاکتور پایداری عملکرد یا درآمد خالص دارای رتبه اول شناخته شده است. براساس نتایج بدست آمده در بین مولفه های شاخص اکولوژیکی، مدیریت منابع آب و سپس حفاظت خاک بترتیب از بیشترین اهمیت برخوردار بوده است. از بین مولفه های شاخص اجتماعی نیز، دانش فنی و مهارت های تولیدی بهره برداران درباره کشاورزی پایدار مهمترین مولفه شناخته شده است. توجه به شاخص های موثر در توسعه کشاورزی پایدار می تواند در پیشبرد اهداف توسعه پایدار مثمر ثمر واقع شود.
مقدمه
بحران جمعیت و محدودیت منابع طبیعی موجب حرکت کشاورزی سنتی به سمت کشاورزی صنعتی و تکنولوژی با عنوان انقلاب سبز کشاورزی در دهه پنجاه میلادی شد. انقلاب سبز در کشاورزی با ورود تکنولوژی هایی نظیر نهاده های شیمیایی، ارقام پربازده، روش های نوین آبیاری و ماشین آلات جدید همراه شد. در حال حاضر، مخاطرات و بحران های حاصل از ورود نهاده های شیمیایی به بخش کشاورزی علاوه بر سلامت تولید، کمیت و میزان تولید را نیز بامشکل مواجه کرده است - . - Chikwendo&Arokoyo, 1997 در واقع مصرف بی رویه نهاده های خارجی مانند مواد شیمیایی مصنوعی - کودها - ، آفت کش ها، مواد دارویی و سایر مواد از این گونه در کشاورزی که برای افزایش تولید و دست یابی به امنیت غذایی، اغلب توسط سیاست گذاران و مدیران توصیه می شود ضمن کاهش تنوع در محیط زیست، تاثیرات منفی زیادی بر منابع آب، خاک و هوا و در نهایت سلامت انسان ها داشته است.
IFOAM, 2004 - به همین دلیل در دهه های اخیر، به دلیل نگرانی از مشکلات زیست محیطی، نظام های کشاورزی مدرن مورد انتقاد شدید قرار گرفت - Aionge& Martin, 1995;Rodrigues - et al., 2003 و یک اجماع جهانی در حمایت از محیط زیست طبیعی به وجود آمد تا نوعی کشاورزی را توسعه دهد که بتواند ضمن افزایش بهره وری، کمترین آسیب را به محیط زیست وارد سازد . - Souza Filho, 1999; Bagheri et al.,2008 - کشاورزی پایدار از نظر مفهوم، نظامی است که ضمن مدیریت موفق در استفاده از منابع برای تامین نیازهای غذایی بشر، کیفیت محیط زیست را حفظ می کند و ذخایر منابع طبیعی را افزایش می دهد.
در مفهوم کلی، کشاورزی پایدار بینشی است که بر اهداف انسان و شناخت او از آثار فعالیت های کشاورزی بر محیط زیست متکی است. این اصطلاح در برگیرنده طیف گسترده ای از روش های نوسازی و دگرگونی اساسی در کشاورزی صنعتی پیشرفته تا روش هایی مشتمل بر فعالیت های سازگار با کشاورزی متداول است . - Rezaei-Moghaddam&Karami, 1998 - باتوجه به تعاریفی که در زمینه کشاورزی پایدار بیان می شود، می توان چنین نتیجه گرفت که یک برنامه کشاورزی پایدار موفق در برگیرنده اهدافی مانند فراهم نمودن امنیت غذایی همراه با کیفیت مناسب، حفاظت از آب، خاک و منابع طبیعی، تنوع زیستی، حفاظت از منابع انرژی در داخل وخارج مزرعه حفظ و بهبود سودمندی مزرعه، قابل پذیرش بودن از سوی جامعه و بهبود کیفیت زندگی انسان است.
به منظور دستیابی به اهداف مذکور می بایست از فعالیت هایی استفاده نمود که ما را بیشتر در جهت پایداری هدایت نماید. عمده این فعالیت ها استفاده از شخم حداقل به منظور کاهش فرسایش خاک و هدر رفتن انرژی، استفاده از محصولات پوششی، استفاده از کودهای دامی به منظور افزایش مواد غذایی خاک جایگزین کودهای شیمیایی ،تغییر روش های آبیاری از غرقابی به بارانی و قطره ای به منظور کاهش میزان مصرف آب و فرسایش خاک می باشد.
- Minarovic&Muller, 2000 - دستیابی به کشاورزی پایدار بدون داشتن یک استراتژی منسجم ممکن نیست. اگرچه محتوا و تاثیرات این استراتژی ها به طور قابل ملاحظه ای از یک کشور به کشور دیگر و حتی از مزرعه ای به مزرعه دیگر متفاوت است ولی آنچه مشخص و ثابت است، چارچوب این استراتژی است که بر پایداری اجتماعی، اقتصادی واکولوژیکی مبتنی است و این موضوع در مطالعات مختلف مورد تایید قرار گرفته است - شکل. - 1
هدف توسعه پایدار از یک طرف پاسخگویی به نیازهای رو به افزایش جمعیت جهان به مواد غذایی و از طرف دیگر تاکید بر حفاظت از منابع طبیعی برای نسل های آینده می باشد. در چنین شرایطی کشاورزی با طبیعت در ستیز نخواهد بود، بلکه فعالیت هایش در جهت حفظ و نگهداری منابع طبیعی، بقا و دوام محیط زیست سالم است . در کشاورزی پایدار به جای استفاده از سموم برای کنترل آفات، از تناوب زراعی، شخم زمین، مبارزه بیولوژیکی و غیره استفاده می شود.
هر چند عامل محیط زیست در کشاورزی پایدار اهمیت فوق العاده ای دارد، توجه به اقتصادی بودن نظام کشاورزی هم مولفه مهمی به حساب می آید. بنابراین سه مولفه یاد شده در شکل 1 باید در توسعه کشاورزی مدنظر قرار گیرد . - Ingels et al,2002,Jain,2005 - برای دستیابی به کشاورزی پایدار و مناسب، باید بین عوامل اقتصادی، اجتماعی و زیستی، عوامل فردی، غیرفردی و معنوی تعادل برقرار شود. بحران های فعلی موجود در کشاورزی سنتی و متعارف از ناپایداری زیست محیطی ناشی می شود.
با انجام دادن صحیح و به موقع عملیات زراعی و مصرف نوع و مقدار مطلوب نهاده های کشاورزی از جمله تهیه زمین، تاریخ کاشت، میزان بذر در هکتار، کیفیت بذر،میزان و زمان آبیاری، میزان و زمان پخش کود، نوع کود مصرفی، مبارزه با علف های هرز، برنامه تناوب و آیش می توان در راستای پایداری در کشت محصولات کشاورزی گام برداشت - . - Ribes& Sumner,2007 کشاورزان باتوجه به محدود بودن اراضی قابل کشت و به منظور بدست آورن حداکثر تولید بی محابا از تکنولوژی های گوناگون استفاده می کنند، بدون آنکه پیامدهای طولانی و آنی آن را در نظر گرفته باشند و باعث تحمیل فشار زیاد بر محیط زیست و افزایش بحران های زیست محیطی می گردند. همین امر لزوم توجه به کشاورزی پایدار را بیش از پیش ضروری می کند. گل محمدی - - 1386 طی تحقیقی با عنوان بررسی عوامل مورد نیاز در دستیابی به توسعه پایدار کشاورزی از دیدگاه کشاورزان نخبه استان اصفهان پرداخته است.
نتایج پژوهش او نشان دهنده ضرورت ایجاد تغییرات فوری و بزرگ در رهیافت ها، سیاست ها وراهکارها در بخش های مختلف اقتصاد وجامعه ایران، بویژه در وزارت جهاد کشاورزی و زیر مجموعه مهم آن یعنی نظام دانش و اطلاعات کشاورزی برای دستیابی به توسعه پایدار کشاورزی می باشد و همین طور علاقه و آگاهی بالای کشاورزان نخبه را در مباحث توسعه پایدار در بخش کشاورزی را نشان می دهد. طبق تحقیق ایشان اصول به زراعی و مدیریت جامع بیماریها و آفات IPM و مدیریت پایدار دام و مرتع از مهمترین عامل های استخراج شده در نظرات کشاورزان نخبه میزان تسلط بر روش های لازم در دستیابی به کشاورزی پایدار می باشند که هر یک از این عوامل از زیر عامل های متعددی تشکیل گردیده اند که در جدول زیر به صورت کامل بیان شده است.
