مقاله دلالتهای تربیتی از مبانی اسلام در باب تربیت شهروندی

بخشی از مقاله

چکیده

در این پژوهش تربیت شهروندی از منظرگاه اسلام مورد بررسی قرار گرفته است. می توان گفت، تربیت شهروندی یکی از حوزه های تربیتی انسان است که متاثر از فلسفه و ارزش های حاکم بر هر جامعه ای می باشد و از آنجایی که در کشور ما مبانی اندیشه ای اسلام حاکم است و فلسفه اسلام بر محوریت خدا و دین در همه عرصه های زندگی تاکید می کند، لذا تربیت شهروندی هم باید منطبق بر اندیشه های این مکتب کامل و انسان ساز باشد.در ابتدای این پژوهش پس از ذکر مقدمه ای کوتاه ،بیان مسئله و تعاریف کلی به بررسی وتبیین تربیت شهروندی از دیدگاه اسلام پرداخته شده است.سپس خصوصیات انسان شناختی و مبانی ارزش شناسی در مکتب اسلام مورد مداقه قرار گرفته و در پایان اصول ده گانه ای از تربیت شهروندی از نظر اسلام ارائه شده است. این پژوهش از نظر روش شناسی از نوع تحلیلی- توصیفی است و درگردآوری اطلاعات از روش کتابخانه ای استفاده شده است.

کلمات کلیدی: تربیت شهروندی، مبانی اسلام، تربیت اسلامی

مقدمه

امروزه یکی از مشکلات فرهنگی، سیاسی و اجتماعی جامعه ما، غفلت از آموزش های شهروندی است. نتیجه این امر گسست فکری بخش هایی از نسل نوجوان و جوان جامعه با آموزه ها، هنجارها، ارزشها و باورهای فرهنگی و اجتماعی حاکم است. در این راستا و برای کاهش و از بین بردن این مشکل، نظام تعلیم و تربیت وظیفه سنگینی بر عهده دارد. چرا که تعلیم و تربیت به سبب کارکردهای گوناگون علمی ،اقتصادی ،سیاسی،فرهنگی و اجنماعی، همواره به عنوان ابزاری کارامد برای رشد و توسعه همه جانبه ملتها در نظر گرفته شده است.یکی ازکارکردهای مهم این نهاد، جامعه پذیری و به دنبال آن تربیت شهروندی می باشد که هدف آن آماده سازی فراگیران برای ایفای نقش سازنده در حیات و تحولات اجتماعی و انتقال ارزشها و هنجارهای متناسب با آن به نسل جدید است.

بر این اساس امروزه کشورهای مختلف جهان بخش عظیمی از تحقیقات و منابع خود را صرف این امر می کنند که شهروند مطلوب برای جامعه باید دارای چه ویژگی هایی باشد و چگونه می توان آن ویژگی ها را در فراگیران که به عنوان یک شهروند وارد جامعه می شوند ، ایجاد و توسعه بخشید. به علاوه نظام تربیتی هر کشور و جامعه متاثر از مجموعه عوامل فلسفی، فرهنگی، سیاسی و اجتماعی آن است که هر یک از آنها در شکل دادن به رفتارهای شهروندی نقش مهمی دارد - آقازاده، ٌََّ - . .بنابر این نظام تربیتی ما نیز از این امر مستثنی نیست و متاثر از مبانی فکری اسلام است. لذا توجه به مبانی نظری تربیت شهروندی و تبیین و بررسی این موضوع از نقطه ×نظر مکتب انسان ساز اسلام مطمع نظر این مقاله می باشد.

 بیان مسئله
مفهوم تربیت شهروندی از دیر باز مورد توجه اندیشمندان و فیلسوفان، در حوزه های مختلف اعم از اجتماعی، سیاسی و فلسفی بوده است. به طوری که از گذشته دور فلاسفه ای همچون افلاطون و ارسطو نیز به گونه ای خاص به مساله آموزش سیاسی و اجتماعی کودکان و نوجوانان و ایفای نقش شهروندی توسط آنان توجه نموده اند. این دو از اولین اندیشمندانی بودند نقش مهم آموزش و پرورش را در ارتباط با حکومت و شهروندی مورد تاکید قرار دادند. همچنین بسیاری از فلاسفه تربیتی از گذشته تا به حال در پی ارائه الگوهایی یرای تربیت شهروندی بوده اند، که به پرورش توانمندی افراد در مشارکت، بازسازی یا پیشبرد امور سیاسی و اجتماعی منجر شود - علم الهدی، ٌَُْ - . تربیت شهروندی، ضمن پرورش شهروندان وظیفه شناس و متعهد آنان را با معیارها و ارزش های فرهنگ و اجتماعی آشنا می کند.

به طوری که کانت اندیشمند بزرگ نیز هدف تعلیم و تربیت را متعهد کردن افراد به جریانی می داند که به آنها کمک می کند، مهارتها و نگرشهایی را در خود پرورش دهند که برای مشارکت آنها در یک جامعه انسانی و فعال، لازم است - کوبو، ًًًٍ - . از آنجایی که تربیت شهروندی برای مشارکت و حضور فعال در یک جامعه دینی با دیگر جوامع تفاوت هایی دارد در این مقاله در پی آن هستیم که این مساله را تبیین و مورد کنکاش قرار دهیم که تربیت شهروندی درمبانی اندیشه ای اسلام بر چه اصول و اهدافی استوار است. همچنین از آنجایی که اصلی ترین کارکرد آرمان حکومت اسلامی کارکرد تربیتی و هدایتی است و از آنجا که هویت بخشی از مجرای تربیت شهروندی ممکن می باشد لذا لازم است به تربیت شهروندی از دریچه و منظرگاه اندیشه و مبانی اسلامی بنگریم.

 تعاریف

تربیت شهروندی: تربیت شهروندی به آموزشهایی گفته می شود که به توسعه شهروندی یا توانمندی شهری مربوط می شود. به طوریکه از طریق آن، دانش، ادراکات، ارزشها و مهارتهایی که نیازمند مشارکت در زندگی اجتماعی یا مدنی است انتقال می یابد - چامبلیس،ٌُُّ - . شهروندی را می توان به شکلهای مختلف تعریف نمود. اما اکثر صاحب نظران فارغ از برخی اختلافات، در یک نکته هم عقیده هستند. آن نیز اصل بنیادی شهروندی، یعنی حقوق و تکالیف است. بنابراین می توان گفت: شهروندی مجموعه حقوق و وظایفی است که دستیابی هر فرد به منابع اجتماعی و اقتصادی و سیاسی را تعیین می کند. در حقیقت شهروندی فی نفسه یکی از اساسی ترین منابعی است که جامعه به فرد، به عنوان یک شخص حقوقی اعطا می کند و منجر به هویتی می شود که مشخص کننده موقعیت فرد در عرصه اجتماع می شود - شیرازی،ٌٌََ - .

در این مقاله منظور از شهروندی، مجموعه حقوق و تکالیف و مسئولیت هایی است که برای هر فردی که شرایط آن جامعه را پذیرفته است و مطابق با هنجارها و ارزشهای آن جامعه عمل می کند و یا خود را ملزم به انجام آنها می داند، اعطا می کند. این یعنی پذیرش فرد به عنوان یک عضو رسمی در یک جامعه. مکتب اسلام دینی است که قوانین و راهنمایی های آن از حکمت و رحمت بی منتهای الهی سرچشمه گرفته است. این آیین از مجموعه قوانینی پیروی می کند که نشات گرفته از قرآن و سنت رسول االله - ص - است - رادمنش،. همچنین اندیشمندان اسلامی در پرتو تعالیم اسلامی به موضوع انسان و کمال و سعادت او و راه های رسیدن او به کمال، بسیار پرداخته اند و نظام هایی فکری برای پاسخگویی به سوالات مربوط به انسان و تربیت او بنا نهاده اند - اعرافی و همکاران ،ٌَْْ - .

بررسی وتبیین تربیت شهروندی از دیدگاه اسلام

در این قسمت در پی آن هستیم تا مبانی تربیت شهروندی را از منظر اسلام بررسی نماییم. در این راستا باید توجه نماییم که مفهوم تربیت شهروندی به عنوان یکی از ابعاد تعلیم و تربیت، یکی از وجوه تعلیم و تربیت اسلامی است، لذا در ابتدا بایستی به نگرشی از چیستی مفهوم تعلیم و تربیت اسلامی دست یازیم. از آنجایی که دین مقدس اسلام همانند دیگر ادیان الهی بر تمام شئون انسانی اعم از اقتصاد، اجتماع، سیاست، حکومت و به خصوص حوزه تعلیم و تربیت اشراف دارد، پس به طور منطقی این برنامه باید بر تمام شئون زندگی او بالاخص بر حوزه تربیت شهروندی منطبق باشد. در راستای تعلیم و تربیت اسلامی، می توان گفت: تربیت اسلامی عبارتست از شکوفایی استعدادهای خدادادی در انسان، جهت ایجاد یک اعتدال در زندگی و با قصد رسیدن به اهداف و کمال مطلوب مورد نظر خداوند.

ازدیدگاه استاد مطهری "تربیت یعنی پرورش دادن و به فعلیت رسانیدن استعدادها و ایجاد تعادل و هماهنگی میان آن استعدادها ، تا متربی بتواند به حد اعلای کمال خود برسد " - دفتر همکاری حوزه و دانشگاه، ٌٌََ - . در نگاهی دیگر، خسرو باقری در کتاب نگاهی دوباره به تربیت اسلامی معتقد است که می توان تعلیم و تربیت را به منزله رشته ای دانشگاهی این گونه تعریف نمود:"تعلیم و تربیت اسلامی ، ناظر به نظامی از اندیشه است که مستقیم یا غیر مستقیم از متون اسلامی سرچشمه گرفته است و حاوی شناختی نسبت به پدیده ها و روابط موجود در حوزه عملی تعلیم و تربیت، صورتهای مطلوب آنها و نحوه ایجاد تغییر آنهاست - باقری،ٌَََ - . به طور اجمال چنانچه بخواهیم تعریف تعلیم وتربیت اسلامی را به طور مختصر، جامع و مانع بیان نماییم، میتوان گفت تعلیم وتربیت اسلامی عبارتست از:"شکوفاسازی توانایی های فرد در ابعاد مختلف، در راستای حرکت انسان به سوی خدا".یا به عبارت دیگر شناخت خدا به عنوان رب یگانه انسان و جهان و برگزیدن او به عنوان رب خویش و تن دادن به ربوبیت او و تن زدودن از ربوبیت غیر - باقری ،ٌََْ - .

خصوصیات انسان شناختی از منظر مکتب اسلام

الف - ماهیت دوگانه انسان

قرآن و به تبع آن فلسفه اسلامی، انسان را موجودی دو بعدی می داند. بدین معنا علاوه بر جسم او را برخوردار ازبعد دیگری به نام نفس یا روح می داند. انسان دارای ویژگی های فراوانی از جمله، قوه عاقله، قدرت تفکر، توانایی نطق و تکلم، فطرت و گرایش های درونی دیگر است. انسان در اسلام، دارای روح خدایی، کرامت ذاتی و برخوردار از حقوق و آزادی های مدنی در چارچوب تعیین شده دین می باشد و حقوق و آزادی های او به بعد مادی و جسمی او محدود نمی شود و از آزادی معنوی و حیات آخرتی نیز بهره مند است. اهداف زندگی او به دنیا محدود نمی شود و مسئولیت پذیر و متعهد به اصول انسانی و اخلاقی است.

ب - هویت انسان

پذیرش این مبنای انسان شناختی اسلام یعنی این حقیقت که هویت واقعی انسان همان روح است، تعلیم و تربیت، انسان و به تبع آن زندگی او را دگرگون می سازد. لذا در تربیت شهروندی چنین انسانی، توجه از من کاذب، باید به سوی من حقیقی سوق یابد. در چنین تربیتی است که شهروند نوع دوست، مهرورز، تابع ارزشها و فضایل اخلاقی و اسلامی و عابد پرورش خواهد یافت و عنصری شایسته در جامعه خواهد بود.

ج - فطرت
فطریات انسان مربوط به مسائلی می شود که آن را مسائل انسانی می نامند . پذیرش اصل فطرت تاثیر زیادی بر اصل آزادی همچون سایر ابعاد وجودی انسان بر جا می گذارد. در تربیت شهروندی اصل آزادی را می توان از این مبنای انسان شناختی استنتاج نمود. همچنین لازم است تمامی افراد را در نیل به تربیت شهروندی شایسته در نظام اسلامی به سرشت و فطرتشان یاد آور شد - مطهری،ٌََُ - .

د - اراده و اختیار انسان

یکی دیگر از ویژگی های انسان در فلسفه اسلامی، مسئله آزادگی و آزادی انسان در ابعاد مختلف است. به طوری که این سخن حضرت علی - ع - که می فرماید :"هرگز بنده دیگری مباش که خداوند تو را آزاد آفریده است "، نمایشگر همین تفکر در اسلام است. البته این آزادی در جهت تامین سعادت و کمال فردی و اجنماعی است. اصل اراده واختیار یکی از مبانی انسان شناختی در مکتب اسلام است. بدیهی است که در صورتی که اصل اراده و اختیار برای انسان قابل اثبات نبود، سخن گفتن از آزادی انسان نیز میسر نبود. در تربیت شهروندی افراد هم، باید به آزادی آنها احترام گذاشت که آن هم مستلزم پذیرش اراده و اختیار برای آنان می باشد. اگر آدمی دارای اراده ای آزاد نباشد و اگر او را مختار ندانیم، مشارکت در امور سیاسی ، مشارکت در تصمیم گیری های اجتماعی، انجام رفتار های سیاسی و شهروندی مطلوب ، داشتن قدرت انتخاب و برخورداری از حق رای و انتخاب شدن و ... معنایی نخواهد داشت - میر احمدی،ٌٌََ - .