بخشی از مقاله
چکیده :
دراین جستار هیستري توده ایی معنویت گراي انحرافی ، به رفتار معنوي اطلاق شده است که تحت تأثیر یک عامل انحرافی ،در زندگی برخی از تودههاي اجتماعی رسوخ کرده و فضاي آسیب زاي آن، سبب نابسامانی وانحراف معنویت خواهی جامعه را فراهم میسازد.چگونگی برون رفت از هیجانات برخواسته از پدیدههاي معنوي وعرفانی انحرافی ،ازدیدگاه اسلامی جزومسائل ودغدغه هاي اصلی این پژوهش است. این مهم با روش تحلیل ثانوي برداده هاي نقلی که برگرفته از قرآن و حدیث است انجام میشود. یافتهها ،حاکی از آن است که »قاطعیت ، عزل و برکناري منزلتی ، بازخواست« از مفاهیمی است که در دکترین اسلامی در مواجهه با هیستري معنویت گراي انحرافی داراي کاربرد است.علاوه بر این،آگاهی بخشی وموعظه ونیز رويگردانی از معنویت گرایی منفی ازعوامل راه کاري، به حساب می آید وازسوي دیگر خانواده، دوستان ، همسایگان ودانشمندان ازعوامل بیرونی در کنترل این رفتار انحرافی در عرصه معنویت گرایی جامعه خواهند بود.
کلید واژگان: نظریه برون رفت، هیستري توده ایی معنویت ، معنویت گرایی انحرافی
مقدمه:
هر نوع رفتارمعنویت گرایانه که با هنجارها یا مقررات اجتماعی جامعه اسلامی هم نوایی نداشته باشد1 و هنجارهاي جامعه اسلامی را زیر پا گذاشته و یا با ارزش ها ، الگو ها و هنجارهاي موجود جامعه ، منطبق نباشد، انحراف معنویت گرایانه محسوب می شود 2.منحرف شدن از راه درست معنوي جامعه و سر پیچی از مسیر هاي تعین شده در حیات اجتماعی و عدم تطابق با چارچوب مد ل هاي رفتاري و هنجارهاي دینی، سبب میشود که رفتارهاي اجتماعی در عرصه معنویت ، غیر قابل کنترل گردد 3. گیدنز انحراف را ناهمنوایی با هنجار یا مجموعه هنجارهاي معینی تعریف کرده که توسط تعداد قابل ملاحظه اي از مردم در اجتماع یا جامعه اي پذیرفته شده است.
4 اریکسون - 1962 - کج رفتاري را ،یک انحراف عملی می داند.5 بنابراین ، انحراف شامل تمام اعمال و اقداماتی است که ناظر بر تجاوز به ارزش ها و فرهنگ عمومی و معنوي یک جامعه است.6 انحرافات معنوي که در حقیقت ریشه در اختلالات فکري و اعتقادي دارد، سبب تضعیف فرهنگ معنوي اسلام ناب ، میشود. رفتارهاي بزه کارانه رادر جامعه ترویج می کند وهر روزبرگسترش معنویت انحرافی جامعه افزوده می شود. آنچه که در این گفتار به آن اشاره میشود ،نشان از جستجوي مختصري در قرآن و حدیث است تا کمکی در دستیابی به نظریه اسلامی در مواجهه با رفتار معنویت گرایانه انحرافی شده باشد.
معنویت گرایی انحرافی با رویکرد معنی شناختی
در آموزه هاي دینی از انحراف به فساد، گناه، نفاق و دورویی تعبیر می شود. این گونه از انحرافات توسط افراد در جامعه تعریف نمی شود بلکه خداي سبحان توسط وحی ، آن را معنی کرده است ، از این روي ، در مواقعی ممکن است آنچه افراد جامعه آن را انحراف تلقی می کنند، درنزد خداي سبحان ، انحراف نباشد و یا برعکس ممکن است آنچه را که توسط وحی بر پیامبر انحراف نامیده شده ، مردم آن را انحراف ندانند و انجام آن را خوب جلوه دهند.برخی از رفتارهاي معنوي، جامعه را در معرض خطر انحرافی قرار میدهد به عنوان مثال افرادي که از طریق ریاضت باطل و شیطان پرستی و تسخیر موجودات متافیزیکی، به اعمال معنوي میپردازند وکارهاي خارق العاده ایی را انجام میدهند، در جامعه به عنوان الگوي مرجع به ایفاي نقش خواهند پرداخت ورفته رفته با سوءاستفاده از ناآگاهی تودههاي اجتماعی آن را گسترش می دهندو به تبلیغ آن میپردازند.
مردم نیز به خاطر جذابیت فطري گرایش به امور معنوي وتشکیک مصداقی منحرفین ، دردام معنویت انحرافی گرفتار میشوند.برخی از اندیشمندان، معتقدند جامعه همانند موجود زنده داراي پیکره واندام است.7 رهبران جامعه به منزله سروبازووسایرطبقات اجتماعی جزو اندام جامعه هستند. نقشهاي مهم به نخبگان واگذار می شود . امام خمینی 8 - ره - از نیروهاي بسیجی و نظامی تشبیه به بازوي انقلاب کردندکه در اندام موجود زنده یافت میشود. باید توجه داشت که معنویت انحرافی ، یک نوع شکستن قواعد ، هنجارها و الگوهاي معنوي جامعه است که در شریعت بیان شده است .از این روي ، به ازاي هر هنجار دینی یا قاعده اي که در جامعه اسلامی تعیین می شود, امکان تخلف و بروزانحراف معنوي نیزوجود دارد.به تعبیر دیگر اگر انحراف را به معناي زیر پا گذاشتن قواعد ، هنجارها و الگوهاي رفتار بدانیم این واقعیت را باید بپذیریم که به ازاي هر هنجار یا قاعده اي امکان و استعداد انحراف از آن وجود دارد.9
قرآن کریم زمانی که از مفسدین نام می برد ، به نشانه هاي آنان اشاره می کند . آنان افرادي هستند که قواعد و هنجارهاي اجتماعی را زیر پا می گذارند و هر زمانی که امکان تخلف براي آنان فراهم شود ، تلاش می کنند که آن را انجاموإِذَادهند.تَولﱠی الْأَرضِ لیفْسد فیها 10نشانه آن، این است که - هنگامی که روي برمیگردانند - و از نزد تو خارج میشوند - ، در راه فساد در زمین، کوشش میکنند، ونیز در آیات دیگر، از افرادي که منحرف و داراي شخصیت دوگانه ایی هستند ، نام می برد و به عنوان مفسد و منافق به توصیف آنان می پردازد . آنان همان منحرفان اجتماعی هستند که در جامعه فساد می کنند و از دوستان منحرف و منافق خود پیروي می کنند و در صدد گسترش ناهنجاري در جامعه خواهند بود.
در قرآن کریم11 از منافقین به عنوان منحرفین و مفسدین نام برده شده است . آنان در صدد هستند عملا به رفتار هاي ریا کارانه خود بپردازند و بر خلاف الگو هاي جامعه رفتار کنند.در مجموع می توان گفت : رفتارهاي فردي یا جمعی که در ارتباط با چشم داشت ها ، هنجارها و یا ارزش هاي معنوي جامعه ، ناهمساز باشد و بر اثر بروز این رفتارها ، چالش هایی را براي معنویت خواهی جامعه به وجود آورد و منجر به نگرش هاي سرزنش آمیز گردد و عکس العمل هاي اجتماعی را به بار آورد معنویت گرایی انحرافی نامیده می شود.این نوع انحراف می تواند با توجه به نحوه ارتکاب ، به انحراف فردي، و یا گروهی تبدیل شود.12 بنابراین، انحرافات معنویت گرایی گاهی به صورت گروهی در قالب عرفان حلقه13 یا حلقه شیطانی ظاهر میشود وگاهی به صورت ادعاي منجی گري در می آید 14 و جامعه را در معرض آسیبهاي معنوي قرار میدهد.
معنویت گرایی مثبت و منفی
معنویت گرایی یکی از رفتارهاي دینی درجامعه محسوب میشود که هم میتواند مثبت باشد و هم میتواند از نگاه اسلامی منفی تلقی گردد. در اسلام نگاه مثبت به معنویت گرایی بیان شده است وافراد میتوانند به معنویت حقیقی مورد نظر اسلام دست یابند. از نگاه جامعهشناسان مسلمان 15، ممکن است فردي که هنجار هاي جامعه را زیر پا می گذارد ،در صدد این باشد که یک نوع هنجار منفی را در جامعه به عنوان یک رفتار مثبت گسترش دهد ،چنین فردي کژرفتار شمرده می شود وبه تعبیر قرآن کریم 16رفتار منافقانه و ریا کارانه خواهد داشت.اما در صورتی که یک فرد به دنبال جایگزینی یک هنجار و ارزشی بهتر و والاتري نسبت به ارزشهاي معنوي دروغیین موجود باشد مبتلا به رفتار معنویتی مثبت گردیده است. این نوع از معنویت خواهی سببخَلق ارزش بالاترمعنوي در جامعه میشود.
معمولا در هر جامعه اي افراد برگزیده اي هستند که علی رغم هنجارها و ارزش هاي غالب ، ارزش ها و هنجارهاي نوین و والاتري آفریدند و نه تنها در جامعه خود که حتی انقلابی در جهان ارزش ها به وجودآورده اند و کنش فردي و اجتماعی خود را کاملاً متفاوت و متمایز از هنجارهاي جامعه و فرهنگی با ارزش تر و باورهایی برتر معرفی نمودند 17.مثلاً رفتار پیامبر اکرم - ص - در برابر نظام حاکم بر جزیره العرب، هنجارشکنی بود ، اما از این جهت که به دنبال ارزشها و هنجارهاي بالاتر - ارزشهاي اسلامی - بود این رفتار مثبت است. انحرافات مثبت هنگامی است که فردي با وقوف کامل از حدود و ارزش حاکم ، پا فراتر می گذارد و اعتبارات ویژه ایی که برتر از ارزش هاي پیشین است خلق می کند.18آفریده میشود.آیات
