بخشی از مقاله
چکیده
شناخت آسیب تربیتی " ابزار انگاری دین" و راهکار برون رفت از این آسیب موضوع پژوهش حاضر می باشد. نگارنده سعی دارد مفهوم عرفانی " زهد " را با روش توصیفی، تبیین و ضمن بررسی آن مفهوم در قرآن و روایات، به عنوان رهایی از این آسیب مهم به کار گیرد. آسیب های بسیاری موجب دین گریزی و دین ستیزی برخی افراد شده است و شاید مهمترین آسیب، استفاده از دین به عنوان سپری برابر دنیاطلبی و زیاده طلبی آدمیان است.
یافته ها نشان می دهد اموری چند، موجبات " ابزار انگاری دین" را فراهم و تشدید نموده و اغلب دامنه تخریب تربیت فرهنگی و دینی را ایجاد کرده است که لازم است این عوامل مهم را شناسایی و با تبیین صحیح آموزه های دینی از آسیب بیشتر ممانعت کنیم. گرچه آثاری در این خصوص نگاشته شده، ولیکن تبیین و نهادینه شدن حقیقت " زهد" آنچنان که عرفا گفته اند می تواند کمک شایانی در رفع این آسیب از لحاظ فردی و در نهایت اجتماعی داشته باشد. زیرا عرفا براین باورند که انسان با زهدورزی می تواند هویت معنوی و انسانی خود را حفظ کرده و اگر از نعمات دنیوی استفاده می کند،آنها را در راه رسیدن به تقرب حق به کار گیرد نه جهت حرص و افزون طلبی دنیوی.
مقدمه
زهد اسم معنی است، یعنی اعراض از دنیا، یا دنیا را برای آخرت ترک کردن؛ راغب اصفهانی در مفردات زهد را معادل زهید به معنای شیء اندک گرفته است، بر این اساس زاهد به کسی گفته می شود که به مقدار اندک اشیاء قانع باشد - راغب اصفهانی، بی تا: . - 215 یا در قاموس قرآن ذیل واژه ی زهد آمده است: زاهد کسی است که باآمدن و رفتن دنیا بی اعتنا باشد. کار کند، تلاش نماید، استفاده کند ولی در عین حال بدنیا بی اعتنا باشد و در اوصاف الاشراف آمده است: زاهد کسی است که به دنیا تعلق نداشته باشد و رغبت نیز نداشته باشد ، نه از سر عجز یا از راه جهل به آن، و نه از جهت غرضی یا عوضی امّا به نظر می رسد جامع ترین تعریف زهد را می توان از آیات قرآن کریم به ویژه از سوره ی حدید استنباط نمود که خداوند میفرماید « حدید. - 23/ تأسف نخورید از چیزی که از دست می دهید و خوشحال نشوید از چیزی که به دست می آورید.
در آیات متعددی از قرآن کریم، نیز این جهان به عنوان »دار الغرور« و »متاع الغرور« معرفی شده و با تعبیرات گوناگون مردم را از این که فریب دنیا را بخورند بر حذر داشته« فاطر - 5/ ، یعنی ای مردم همانا وعده ی خدا حق است. زنهار تا این زندگی دنیا شما را فریب ندهد، و زنهار تا - شیطان - فریبنده شما را در باره ی خدا نفریبد. در آیه ی مذکور که از سوره ی فاطر می باشد و مشابه آن در سوره ی لقمان و به همان مضمون در بسیاری از آیات آمده است؛ بیانگر فریبندگی دنیاست که مانع رسیدن انسان به مطلوب فطری می گرددومسلماً. یکی از راه های زدودن حُبّ دنیا راه فکر و شناخت می باشد که با تفکر در آیات و مقایسه دنیا با آخرت می توان فهمید که دنیا ناپایدار و دار فناست پس با یک استدلال عقلی می توان لذت پایدارتر را شناخت و ترجیح داد.بی تردید حدود و تکالیفی را که اسلام برای امّت خود وضع کرده مانند روزه و نماز و حج با زهد و معنای واقعی آن - وارستگی کامل - ارتباط عمیق و تنگاتنگی دارد.
تربیت نیز شکوفا کردن استعدادهای آدمی در ابعاد گوناگون است و در یک نظام اسلامی، هدف تربیت دینی، تربیتی بر مبنای معیارهای دینی است. وقتی سخن از معیار به میان می آید، نقش روش ها، اهمیت بسیاری دارد، چرا که برنامه ی تربیتی مورد نظر، هر چند از اصول دینی برخوردار باشد، اگر در مسیر تحقق آن از شیوه های صحیح و کارآمد استفاده نشود، ناکام خواهد ماند. و این یکی از معضلات نظام تربیتی ماست که برخی مواقع شاهد آن هستیم. چه بسا ارزیابی و بدفهمی غلط از آداب دین بوده است که موجبات آسیب های بسیار گردیده، گرچه نقش مسائل نوظهور عصر سرعت و استفاده نابجا نیز در این معضل ناکامی کم رنگ نیست.
- باقری، . - 1384 در واقع گستردگی امر تربیت دینی - فرهنگیسبب شده هر گونه رفتاری که متربّی تحت تأثیر قرار دهد، از روش های تربیت قلمداد شود و مربی آن را به کار گیرد، غافل از این که پیامدهای منفی ان رفتار ها بیش از تأثیر مثبت آنهاست. آسیب های تربیت فرهنگی نیز ناشی از بدفهمی نسبت به آموزه های دینی و بدکرداری ناشی از این بدفهمی هاست. جستجو در ناکامی های اخیر در حوزه ی تربیت دینی در گرو شناخت منشأ و خاستگاه آسیب ها است. از جمله آسیب های مهم " ابزار انگاری دین" است که امتیازهای اجتماعی و نحوه اشتباه عرضه دین یا بکارگیری غلط دین موجبات آسیب را فراهم آورده است. و شاید بتوان گفت در این عصر متولیان فرهنگ و دین جهت تمایل و آشنایی افراد و در نهایت اعتقادات افراد، امتیازهایی برای امور فرهنگی قرار داده اند که هر چه بهتر افراد تحت تاثیر دین باشند؛ غافل از اینکه عدم دیافت برخی موجب استفاده ابزاری از دین را فراهم کرده اند.
سوالات تحقیق:
.1 زهد در قرآن، روایات و عرفان اسلامی به چه معناست؟
.2آسیب ابزار انگاری یعنی چه؟
.3درک مفهوم زهد چه تأثیری در رهایی از آسیب ابزار انگاری دین دارد؟
روش تحقیق :
این مقاله، بر اساس جستجوی کتابخانه ای از قرآن کریم، روایات و برخی کتب اخلاقی، دینی، تربیتی و آسیب شناسی تدوین شده است. همچنین تلاش شده که با نگاهی تحلیلی به موضوع پرداخته و در پایان بتوان نتایج کاربردی از آن به دست آورد.
.1مفهوم زهد
زهد در اسلام از جمله مفاهیمی است که در قرآن کریم و بیشترین اخبار و توصیه از طرف حضرات معصومین - ع - را به خود اختصاص داده است؛ دارای پیشینه ی تاریخی و تطوراتی نیز می باشد. ارزش و اهمیت آن بدانجا است که هیچ کتاب اخلاقی را نمی توان یافت که به بحث زهد نپرداخته باشد؛ تا آنجا که در بیان حقیقت، اقسام، درجات و فضیلت آن در آثار عرفا، بسیار برجسته و حتی به تعبیری یکی از قدیمی ترین اشکال تصوف اسلامی و از جمله مقامات عرفانی نزد اهل سلوک دانسته شده است. بر این اساس این مفهوم را به ترتیب در قرآن، روایات و عرفان اسلامی بررسی می کنیم:
.1,1زهد در آیات قرآن کریم
نخست به نمونه هایی از آیات قرآن کریم به عنوان مدرک مستند و مورد اتقان مسلمانان، مبنی بر نکوهش دنیا و زهد ورزی نقل می کنیم:
- برخی آیاتی که در قرآن کریمآمده است دلالت کافی بر حقارت دنیا و زینت های آن از نظر اسلام و چشم پوشی از لذّت های زود گذر دنیوی می نماید؛ آنجا که می فرماید: » - « محمد - 26/ و در آیه ای دیگر خداوند در قرآن کریم میفرماید:»« تمثیل آیات و مفهوم آنها، حاکی از بی اعتباری دنیا و مال و جاه و مقام و در نتیجه تشویق به زهد و خودداری از حرص و آز و دل نبستن به دنیا از طرف مسلمانان است؛ در باور زرینکوب، آیاتی که در قرآن کریم کوچک شمردن متاع دنیا و بشارت دادن به نعمت ها ی آخرت مکرّر آمده است؛ این امر، از مبانی زهد اسلامی به شمارست.
بنابر این روگردانی از دنیا، زمینه را برای خروج از ظلمت و رهایی از بند اسارت به سوی نور و حقیقت الهی آماده می سازد، و گر نه انسان در تاریکی معصیت و فراق از خداوند باقی خواهد ماند. همان طور که در قرآن آمده است:» - «یونس. - 23/ ای مردم همانا که جز به وسیله ی دنیا، معصیتی صورت نگیرد و جز با ترک آن کمالی حاصل نمی شودانسانِ. زاهد کسی است که نفسِ خود را از هوا و هوس و مظاهر دنیا پاک کرده و به پرهیزکاری آراسته است و این چیزی جز عشق به خداوند نیست که سبب ساز است:
مادرِ خلوت به روی خلق ببستیم از همه باز آمدیم و با تو نشستیم
هر چه نه پیوند یار بود، بریدیم و آنچه نه پیمان دوست بود، شکستیم - سعدی -
- در سوره ی یوسف خداوند می فرماید «یوسف. - 2/ کاشانی در محجه البیضاء در بیان زهد، با طرح سه واژه ی حال و علم و عمل، حال زهد را به این آیه استدلال می کند که آدمی از چیزی انصراف و به چیزی بهتر رغبت می یابد؛ پس برادران یوسف - ع - چون طمع داشتند که پدرشان کاملاً به آنها توجه کند، و این از نظر آنها از یوسف محبوب تر بود؛ لذا او را به طمع این عوض، یوسف را به معرض فروش گذاشتند، بنابراین هر کس دنیا را در برابر آخرت بفروشد به دنیا زاهد است و آن که آخرت را در برابر دنیا به فروش برساند نیز زاهد است لیکن نسبت به آخرت.
