بخشی از مقاله
چکیده
در ریشه یابی بحران های ژئوپلیتیکی جهان اسلام، دو رویکرد متفاوت به دین اسلام نقش برجسته ای ایفا می کند؛یکی گفتمان متحجرانه وهابی-سلفی است، که این رهیافت را عربستان سعودی دنبال می کند و درتلاش برای گستراندن آن در جهان اسلام است؛ دوم گفتمان التقاطی سکولار- دینی است، که در پوشش اسلام میانه رو، ارزش ها و فرهنگ غربی را در قالب دموکراسی، حقوق بشر، پلورالیسم و مفاهیمی از این دست دنبال می کند و به عنوان خرده گفتمانی از لیبرال دموکراسی در منطقه توسط ترکیه دنبال می شود.
این مقاله بر آن است تا به این پرسش پاسخ دهد که این دو گفتمان سازی متفاوت از منابع دینی چه نقشی در ایجاد بحران های ژئوپلیتیکی جهان اسلام ایفا می نماید؟ از منظر این نوشتار علیرغم تفاوت های مبنایی در مفصل بندی دال های دو گفتمان وهابی-سلفی و سکولار-دینی؛ این دو گفتمان به خاطر تلاش در جهت حاکم کردن گفتمان خوددر منطقه نقش مشابهی در ایجاد بحران های ژئوپلیتیکی در جهان اسلام ایفا می کنند. پیامد این نقش آفرینی شوم،تضعیف هر دو رویکرد به ظاهر اسلامی و ایجاد محیط مناسب برای هژمونی گفتمان لیبرال دموکراسی در جهت دست یابی به اهداف و منافع منطقه ای و نیز تامین امنیت برای رژیم صهیونیستی است. این مقاله با استفاده از منابع مختلف کتابخانه ای و اینترنتی درصدد است تا بحران های ژئوپلیتیکی ایجاد شده را، از مجرای تحلیل گفتمان ریشه یابی نماید.
.1مقدمه
با برخورد امواج رنسانس بر سواحل جهان اسلام و با ورود مدرنیته- با تمام لوازم آن- به جهان اسلام کلید تقابل گفتمانی بین سنت و تجدد زده شد. ورود مدرنیته به جهان اسلام و ایجاد حکومت های سکولار در منطقه تاثیر شگرفی بر غیریت سازی گفتمان اسلام سیاسی ایجاد نمود و با فروپاشی کمونیسم این تقابل به اوج خود رسید. با فروپاشی کمونیسم، گفتمان لیبرال دموکراسی - ضدیت2گفتمان کمونیسم در جهان دو قطبی - به هژمونی جهانی در جهان تک قطبی دست یافت.
این دوران مصادف بود با بیداری اسلامی در جهان اسلام با نمونه های بارزی چون انقلاب اسلامی ایران؛ که پاسخی بود به سرکوب های سکولاریسم و مدرنیسم از مبانی دینی. - ابراهیمی،. - 177:1389 لذا از یک سو انقلاب اسلامی ایران نوکپیکان خود را متوجه جهان هژِمونیک غرب و شیطان بزرگ آمریکا کرده بود - موسوی خمینی،1378، ج - 489 :10 و از سوی دیگر گفتمان لیبرال دموکراسی به رهبری آمریکا نیاز به غیریت دیگری داشت تا با آن خود را تعریف نموده و معنا بخشد و درجهان تک قطبی پاد گفتمانی برای خود احیا نماید. در این راستا خرده گفتمان های لیبرالیستی در جهان اسلام با التقاطی از منابع اسلامی روز به روز فعالیت های خود را گسترش دادند. یکی از مهم ترین خرده گفتمان های لیبرالیسی را می توان در دایره گفتمان سکولاردینی به رهبری ترکیه دانست که از نقش سازنده ای در این عرصه برخوردار است.
در برابر گفتمان لیبرالیستی، غیریتی به نام گفتمان اسلامی بویژه اسلام سیاسی قرار دارد. این گفتمان نیز خرده گفتمان های متعددی را شامل می شد که هریک را میتوان در سطح پائین تری یک گفتمان نامید اما آنچه مد نظر غرب است، تلاش در راستای غیریت سازی گفتمانی است که بیشترین ضدیت را برای غرب تداعی کند.در این راستا زمانی که تئوری پایان تاریخ فرانسیس فوکویاما نظرها را به سمت پایان جنگ و درگیری و رسیدن به پیشرفت و رفاه در سایه فرهنگ و آموزه های لیبرال دموکراسی سوق می داد؛ هانتینگتن با تئوری »برخورد تمدن ها« توجهات را متوجه آینده ی نظام جهانی می کند. همین زمان است که مفاهیم و اندیشه هایی تحت عنوان بنیادگرایی، تروریسم و مفاهیمی از این دست به عنوان نشانگان زبانی بر سر زبان ها می افتاد تا از این طریق گفتمان لیبرال دموکراسی غرب بتواند »تروریسم« را جای »کمونیسم« غیریت سازی نماید. اوج این تلاش ها در جریان 11 سپتامبر رخ می دهد.
نشریه نیویورک تایمز در گزارشی به این وضعیت پرداخته و با عنوان »خطر سرخ رفت، خطر سبز آمد« زمینه را برای متقاعد کردن افکار عمومی جهت ایجاد یک فضای روانی در کشور غربی برای مبارزه با اسلام هراسی فراهم کرده واسلام را یک آموزه خشن، نامعقول، سازش ناپذیر معرفی می کند که تداعی گر جنگ سردی باشد، که در آن جای کمونیسم با اسلام سیاسی تغییر می کند - سعید 19 :1379 . - 23 دراین راستا گفتمان وهابی-سلفی به رهبری عربستان سعودی به عنوان مهمترین خرده گفتمان غیریت ساز نقش گفتمان بد را در ایجاد بحران های ژئوپلیتیکی منطقه در جهت منافع غربی و دیکتاتور های عربی برای سلطه و هژمونی گفتمان لیبرال غربی ایفا می نماید. این نوشتار تلاش می کند تا با رویکرد تحلیل گفتمان نقش این دو گفتمان را در ایجاد بحران های منطقه ای واکاوی نماید.
.2چارچوب نظری
تحلیل گفتمان به مثابه نظریه ای برای تحلیل سیاسی اجتماعی مرهون تلاش های فکری ارنستو لاکلائو و شنتال موفه است.در روش تحلیل گفتمان لاکلائو و موفه امور اجتماعی و سیاسی و به طورکلی جهان واقعیت، تنها درون ساخت های گفتمانی قابل فهم اند و این گفتمان ها هستند که به فهم ما از جهان شکل می دهند . - صادقی و دیگران، - 108:1394 درگفتمان مجموعه ای از دال ها به صورت شبکه ای در می آیند و معنایشان در آنجا تثبیت می شود.
تثبیت معنای یک نشانه در درون گفتمان از طریق طرد دیگر معانی احتمالی آن نشانه ، صورت می گیرد - - Laclau & Muffe.1985:138 از این رو هر گفتمانی، جهانی و در پس آن، انسانی نو را برمی سازد. که تنها در حوزه گفتمان مخصوص به خود معنا می یابد. تثبیت معنا در یک گفتمان نیازمند مفصل بندی1 دال ها در دایره یک دال مرکزی2 است که به واسطه آن، نشانه ها با هم تلاقی یافته و یک نظام معنایی را شکل می دهند.
- هوارث، - 163:1377چنین فرایندی در عرصه تحولات و منازعات معنایی نیازمند تلاش برای ترغیب دیگران برای پذیرش اعتبار دال ها و تثبیت کردنشان در معانی نسبتا قطعی است تا به بخشی از دستور زبان زندگی روزمره تبدیل شوند - صادقی و دیگران، - 116:1394در این فرآیند هر گفتمانی که با نیروی بیشتری دست به جذب دال های شناور بزند و آنها را در حوزه گفتمانی خود جای دهد و همزمان به تضعیف هنجارها و باورهای گفتمان های مقابل اهتمام ورزد، از توان هژمونی بیشتری برخوردار خواهد بود.بر این اساس در احیای یک گفتمان، غیریت سازی از اهمیت ویژه ای برخودار می گردد.
گفتمان ها همواره به واسطه »دشمن« هویت پیدا می کنند و نظام معنایی خود را بر اساس آن تنظیم می کنند. وجود گفتمانی که مطلقاً به تنهایی بر جامعه ای حاکم باشد بر اساس این نظریه امکان پذیر نیست و هرگز نمی توان سیر تحول یک گفتمان یا نظام معنایی آن را مورد بررسی قرار داد، مگر آن که آن را در مقابل یک دشمن - گفتمان رقیب - قرار داد. - سلطانی، - 161:1383 از همین رو است که هویت تمامی گفتمان ها مربوط و مشروط به وجود غیریت است و گفتمان ها تلاش می کنند در برابر خود غیریت سازی کنند - smith,1998:56 - غیریت سازی طیفی از مفاهیم، از رقابت تا دشمنی و سرکوب خشونت بار را در بر می گیرد .
- سمیعی اصفهانی و دیگران، - 91:1394ایجاد چنین رابطه خصمانه، که منجر به تولید دشمن و دیگری می گردد برای تاسیس مرزهای سیاسی امری ضروری است. - امیدی و خیری، - 846:1394 چنین است که درگیری معنایی در جهان اسلام، بر سر تثبیت معانی برتر از تفسیر منابع دینی، سبب ایجاد نزاع گفتمانی می گردد . چنین نزاعی می تواند خود را در حوزه جغرافیایی برای تسلط هر یک از گفتمان های سکولار دینی و وهابی سلفی نشان دهد و بحرانی درجهان اسلام برای تسلط بر دارالاسلام بیافریند.از این رو تاکید بر برتری هر یک از گفتمان ها بر دیگری آنچنان دینامیسمی به »تحلیل گفتمانی« تزریق می کند که فاصله نظر تا عمل را به کمترین حد خود فرو می کاهد و جذابیتی دو چندان بدان می بخشد.
.3گفتمان سازی از منابع اسلامی
در تاریخ اسلام از آغاز تاکنون فهم پدیدههای دینی از اهمیت ویژه ای برخوردار بوده است. به همین سبب در جهان اسلام تلاش های گسترده ای صورت گرفته تا نوع برداشت از منابع دینی به انحراف کشیده نشود و یا در حد اختلافات در دایره دستگاه فقهی باقی بماند از این رو در مورد نحوه استفاده از قرآن کریم در بین فرق اسلامی- برخلاف برداشت افراطی و تفریطی- دیدگاه غالب شیعه و سنی این است که سطوحی در قرآن وجود دارد که درحد معانی لغوی و محاورات عرفی می باشد و برای هر آشنا به زبان عربی کم و بیش قابل فهم است. اما علاوه بر این، سطوح دیگری در قرآن وجود دارد که فهم وتفسیر آن نیازمند به مقدمات لازم و تامل عقلی است که نیاز به مطالعه درآیات دیگر و شان نزول ها، قرائن پیوسته و ناپیوسته، و شرایط دیگری است که دستگاه فقه بر آن تاکید دارد.
- هوشنگی و پاکتچی، - 438:1390 نادیده گرفتن این مقدمات اگر چه با اختلافاتی جزئی، سبب می گردد انحرافات بزرگی در جهان اسلام بر اساس نوع برداشت از منابع دینی حاصل آید و این وضعیت را پیچیده گی منابع معرفتی از جمله قرآن کریم و پتانسیل های نهفته در آن دو چندان می کند و از آنجایی که اسلام جزء اعتقادی هر مسلمانی است در تثبیت دال های شناوری که بر اساس گفتمان های دینی صورت می گیرد پذیرش را برای مسلمانان در عرصه های مختلف و هژمونی سازی گفتمان ها بسیار راحت تر می گرداند. از این روست که در جهان اسلام گفتمان ها ارتباط تنگاتنگی با اسلام پیدا می کنند.
.4گفتمان سکولار دینی
در گذشته، ایجاد حکومتهای لائیک و سکولاریسم ستیزه جو در جهان اسلام و برخورد مستقیم به منظور استحاله اسلام هدف امریکا و غرب بود، اما ناکارآمدی حکومتهای ضددینی و غربگرا و به ویژه تشدید بحرانهای مشروعیت و نبود دموکراسیهای حداقلی در این نظامها، امریکا و غرب را به سوی این نظریه هدایت کرد، که با ایجاد و حمایت از شبکهای از مسلمانان لیبرال و میانهرو، اهداف خود را به گونهای دیگر دنبال کند. در این پازل، دولتمردان ترکیه، به عنوان مسلمانانی میانهرو و غیرانقلابی - عملگرا - ، اولین حلقه - خرده گفتمان - از شبکه مد نظر در جهان اسلام را تشکیل می دادند.
