بخشی از مقاله
چکیده
در اسلام تعدد زوجات به دلایل اجتهادی کتاب، سنت، اجماع فقهای مذاهب اسلامی و سیره قطعی مسلمانان امری پذیرفته شده است. در قرآن کریم، آیه سوم سوره نساء متکفل بیان این مسأله میباشد. آیهی مذکور بر جواز تعدد زوجات تا چهار همسر با رعایت شرایط آن دلالت دارد. مفسران و اندیشمندان نظرات نسبتا هماهنگی در خصوص مفاد آیه ابراز داشتهاند. علامه معرفت - ره - نیز به عنوان یکی از مفسران متأخر نظراتی در این باب ارائه دادهاند. ایشان حکم تعدد زوجات را حکمی امضایی و به مثابه راه برونرفت از برخی مشکلات اجتماعی خاص میدانند. راهحلی که بر پایه تفاوتهای فطری زنان و مردان و براساس آمار بالای جمعیت زنان جامعه نسبت به مردان وضع گردیده است. لذا به باور ایشان صدر و ذیل آیه به لحاظ محتوایی کاملا مرتبط بوده و اندیشه تحریف بالنقیصه از میانه آیه را نادرست و برخاسته از اذهانی میدانند که قادر به درک ارتباط معنایی فراز آغازین و پایانی آیه نبودهاند.
واژگان کلیدی: تعدد زوجات، آیتالله معرفت، زنان، آیه سوم سوره نساء.
مقدمه
سنت چندهمسری در میان جوامع بشری از قدمت دیرینهای برخوردار است. بطوری که این سنت، روشی متداول و رایج در میان اجتماعات اولیه بشری محسوب میشده است. ویل دورانت در تأیید این ادعا میگوید: »چندهمسری مردان از پیشینهی بلندی در تاریخ اقوام مختلف، جوامع و ادیان گوناگون برخوردار است. این رفتار در اجتماعات نخستین، امر مناسبی شمرده میشده و میان ملتهایمتمدن نیز رواج داشته است - «دورانت، 1380، ج1، ص. - 50 در قوانین آیینهایی همچون زرتشت، یهود، هندو و بودا چندهمسری، امری جایز تلقی میشود؛ اما در دین مسیحیت و آیین بهاییت این امر ممنوع میباشد. برخی ممنوعیت تعدد زوجات در مسیحیت را امری عارضی دانسته و چنین توجیه مینمایند: »در تورات چندهمسری زنان مجاز شمرده شده است؛ ولی انجیل در این زمینه اظهار نظر موافق
یا مخالفی نکرده است.
از آنجایی که حضرت مسیح، قوانین و احکام تورات را تأیید کرده، میتوان نتیجه گرفت که در اصل دینمسیحیت، تعدد زوجات جایز بوده ولی کلیسا آن را ممنوع نموده است - «دورانت، 1380، ج1، ص433 و 465؛ مطهری، بیتا، ج19، ص. - 321دین اسلام حکم مذکور را با افزودن قیود و شرایطی مورد پذیرش قرار داده است. آیه سوم سوره نساء به بیان جواز مسأله تعدد زوجات پرداخته است:خوَإِ»نفْتُمْأَلاَّتُقْسِطُوافِیالْیفَتامیانْکِحُوا ماطابَلَکُمْمِنَالنِّساءِمَثْنیوَثُلاثَوَرُباعَفَإخِنفْتُمْأَلاَّتَعْدِفَواحِدَهًلُواأَوْ مامَلَکَتْأَیْمانُکُمْذلِکأَدْنیأَلاَّتَعُولُوا.«تألیفات فراوانی در خصوص مسأله تعدد زوجات به رشته تحریر درآمده است. اغلب این آثار از زاویه فقهی به مسأله نگریستهاند. اماآنچه که نوشتار حاضر را از سایر آثار مشابه متمایز میسازد، صبغه تفسیری-تطبیقی آن است؛ چه آنکه در این پژوهش سعی شدهدیدگاههای مفسران فریقین ذیل آیه فوقالذکر مورد بررسی قرار گیرد. اگرچه نوشتار، نگاه ویژهای به دیدگاه علامه معرفت در خصوصتعدد زوجات داشته و محورهای بحث براساس آرای ایشان تنظیم گردیده است.
مبحث اول؛ چیستی تعدد زوجات
واژه »تعدد« مصدر باب تفعل از ماده »ع د د« است. لغتدانان معنای این ماده را »احصاء الشی« بیان کردهاند - ابنمنظور، 1414، ج3،ص281؛ فراهیدی، 1409، ج1، ص. - 79 بر این اساس، تعدد اینگونه معنا تَعَدَّدَمیشو »: الشَّیءُ: صارعَدَدٍذا - «مدنی، 1384، ج6، ص - 69،و یا مراد از آن را کثرت التَّعَدُّگفتهاند:الْکَثْرَه - «»فیومی، 1389، ج2، ص. - 395 بنابراین تعدد به معنای بیشتر از یکی شدن چیزی است. واژه »زوجات« نیز جمع زوجه و به معنای همسر مرد میباشد - فیومی، 1389، ج2، ص259؛ زبیدی، 1414، ج3، ص. - 395 معنای اصطلاحی زوجه نیز بسان معنای لغوی آن است: »الزوجات جمع زوجه، امرأه الرجل بعقد نکاح شرعی - «فتحالله، 1415، ص. - 219»زوجیت« نیز به رابطهای اطلاق میشود که بر اثر عقد شرعی میان زن و شوهر پدید میآید و منشأ حقوقی همچون حق نفقه، فراش و... میگردد - نک: فتحالله، 1415، ص. - 219
اما اصطلاح »تعدد زوجات«، اصطلاحی است که از مفاد آیه سوم سوره نساء انتزاع گردیده است. اصطلاحی که به معنای چندهمسر گزینی مردان میباشد - شاهرودی، 1426، ج2، ص. - 525 به عبارتی، چندهمسری یعنی اختیار کردن بیش از یک زن برای زندگی. شایدبه دلیل وضوح و بداهت معنای آن است که تعریف خاصی از تعدد زوجات در کلام فقها و مفسران دیده نمیشود. بهر تقدیر، چندهمسری نقطه مقابل تکهمسری است که به گفته شهید مطهری در آن روح اختصاص یعنی مالکیت فردی و خصوصی نسبت به احساسات، عواطف و منافع جنسی همسر حکمفرماست - مطهری، بیتا، ج19، ص. - 299
مبحث دوم؛ پیشینه نظری و پژوهشی بحث
از آنجایی که مسأله تعدد زوجات امری مرسوم در میان عرب صدر اسلام بوده، طبیعتا با نزول آیه سوم سوره نساء، بحث و گفتگوهای فراوانی پیرامون این مسأله شکل گرفته است. خصوصا با توجه به اینکه اسلام با افزودن حدود و قیودی، سنت چند همسری رایج میان اعراب را تغییر داده است.با تتبع در کلام معصومین - ع - در مییابیم مسأله تعدد زوجات دغدغه ذهنی مسلمانان بوده و مسائل و شبهات خود را در این زمینه به محضر امام - ع - ارجاع میدادند. از این رو شاهد آنیم که گاه معصوم - ع - ضمن تصریح به جواز چند همسری مردان، به بیان فلسفه تعدد زوجات پرداختهاند - نک: حرعاملی، 1403، ج20، ص517؛ صدوق، 1385، ج2، ص. - 504 گاه در برخی روایات به عدم جواز بیش ازچهار همسر اشاره کردهاند - نک: حرعاملی، 1403، ج20، ص518 و . - 522 و پارهای روایات در راستای پاسخ به شبهات افرادی مانند ابن ابیالعوجاء صادر گشته و به تبیین معنای عدالت مورد نیاز تعدد زوجات پرداختهاند - نک: کلینی، 1429، ج10، ص. - 673 وجود چنین روایاتی حاکی از آن است که مسأله تعدد زوجات همواره محل بحث و پرسش مسلمانان بوده است.
به لحاظ پیشینه پژوهشی، فقیهان با توجه به آیات و روایات، این بحث را در اولین کتابهای فقهی مطرح کردهاند، ولی تا قرن پنجم بحث استدلالی مبنی بر حکم جواز تعدد زوجات و حرمت مازاد بر چهار همسر را ارائه نکرده و فقط به بیان فتوا بسنده نمودهاند - مفید،1410، ص. - 517 شیخ طوسی نخستین فقیهی بود که در کتاب »الخلاف« در بحث نکاح، برای اثبات حکم چندهمسری مردان علاوه بر آیه سه سوره نساء به اجماع و روایت نیز استناد کرده است بعد از وی، علامه حلی، شهید ثانی و محقق کرکی و دیگران به این دلایل استناد کردهاند - علامه حلی، 1418، ج:7 ص82؛ کرکی، 1411، ج:12 ص374؛ طباطبائی، 1412، ج10، ص217؛ نجفی، 1367، ج30،ص. - 3
علاوه بر کتب فقهی، بحث تعدد زوجات را میتوان در کتب تفسیری، ذیل آیه فوقالذکر رصد نمود. همچنین تکنگاریهایی در قالب کتاب، پایان نامه و مقاله با موضوع تعدد زوجات به رشته تحریر در آمده است. کتاب »تعدد زوجات و مقام زن در اسلام« تألیف علامه طباطبائی - ره - و پایان نامه »تعدد زوجات« نوشته علی جهانیان و مقاله »فلسفه حکم تعدد زوجات« نگاشته مسعود امامی، نمونههایی از آنهاست. آثاری که عموما از دریچه فقه به چندهمسری نگریسته و آن را مورد تحلیل قرار دادهاند؛ گرچند علامه طباطبائی - ره - در کتاب فوقالذکرشان در کنار سایر مسایل مربوط به زنان، به جنبه اجتماعی مسأله تعدد زوجات نیز توجه داشتهاند.
مبحث سوم؛ محورهای مورد بحث آیه
ذیل آیه سوم سوره نساء که عهدهدار بیان جواز چندهمسری مردان است، مباحث مختلفی قابل طرح است. آنچه در ادامه آمده محورهایی است که علامه معرفت - ره - ذیل مسأله تعدد زوجات مورد گفتگو قرار داده است.
الف - فضای نزول آیه
یکی از قواعد مهم تفسیری که کمک شایانی به تفسیر آیات و رفع ابهام از آن مینماید، »در نظر گرفتن شأن و سبب نزول آیه« است.در اصطلاح مفسران و دانشمندان علوم قرآنی، رویداد یا پرسشی که به اقتضای آن، قسمتی از قرآن کریم همزمان یا در پی آن حادثه نازل شده است، »سبب نزول« نامیده میشود - رجبی، روش تفسیر قرآن، :1387 ص. - 119 در آیه مورد بحث نیز گزینش شأن نزول صحیح میتواند نقاط مبهم آیه را روشن و تفسیر صحیحتری از آن را به دست دهد. کتب تفسیری مختلف، شأن نزولهای متعددی را برای آیه ذکر نمودهاند. شیخ طوسی - ره - شش قول را درخصوص شأن نزول آیه مطرح مینمایند - نک: طوسی، بیتا، ج3، ص. - 103 اما با تتبع در میان تفاسیر مختلف، گویا شأن نزولی که اغلب مفسران بر آن توافق دارند، جریانی است که در ادامه میآید.
قبل از اسلام و در دوران جاهلیت به دلیل وجود جنگ و کشتار میان اعراب، تعداد کودکان یتیم زیاد بود. از این رو، بسیاری از مردم، سرپرستی دختران یتیم را بر عهده میگرفتند و سپس با آنها ازدواج و اموال آنها را تملیک میکردند. از آنجایی که همه امور به دست سرپرستان بود، مهریه دختران یتیم را کمتر از معمول قرار میدادند و با پیدایش کوچکترین ناراحتی از آنها، به سادگی آنان را رها
میساختند. در این هنگام آیه فوق نازل شد و به سرپرستان ایتام دستور داد در صورتی با دختران یتیم ازدواج کنند که عدالت را به طورکامل درباره آنها رعایت نمایند. در غیر اینصورت از آنها چشمپوشی کرده، همسران خود را از زنان دیگر انتخاب نمایند - واحدی نیشابوری، 1414، ج1، ص. - 120
مفسران دیگر هم مطالبی مشابه آنچه ذکر شد، بیان نمودهاند - نک: زمخشری، 1407، ج1، ص467؛ بیضاوی، 1418، ج2، ص59؛ کاشانی، 1336، ج2، ص. - 420آیتالله معرفت اگرچه اشاره مستقیمی به شأن نزول آیه و اقوال موجود ننموده اما با دقت در کلام ایشان میتوان گفت وی تلویحا شأن نزول فوق را پذیرفتهاند؛ چراکه ایشان معتقدند،فَانْکِحُواآیه» ماطابَلَکُمْمِنَالنِّساءِ« در شرایطی ویژه و به جهت درمان بحرانی اجتماعی
