بخشی از مقاله
چکیده
ازدواج، از اموری است که در دین اسلام تأکید فراوانی بر آن شده است و آن را مستحب مؤکد میداند. مسئله چند همسری یا تعدد زوجات از احکامی است که در ادیان پیش از اسلام نیز موجود بوده و دین اسلام بر آن صحه گذاشته است و برای اینکه تبعیضی میان زنان صورت نگیرد، احکام آن را به نوعی اصلاح نموده و شرط رعایت عدالت را در آن واجب و ضروری دانسته است. عدالت، که از صفات خداوند در عالم هستی است، به دلیل گسترش تضادهای موجود در جامعه از نظر اخلاقی و قانونی بسیار ارزشمند میباشد. در برخی از احکام شریعت، عدالت شرط بنیادین حکم است که یکی از آنها همین بحث چندهمسری است و نمیتوان تاثیر متقابل این حکم فقهی و حقوقی با عدالت را منکر شد.
شرط عدالت در تعدد زوجات از جمله مواردی است که در قرآن به صراحت بیان شده است و جواز تعدد زوجات، مشروط به اجرای عدالت گردیده است. لیکن فقدان تعریف مشخصی از عدالت در اینباره و نبود معیارها و ملاکهای قانونی و عدم توانایی افراد در برقراری عدالت بین زوجات منجر به شبهاتی در این خصوص گردیده است. این پژوهش درصدد ارائهی مفهوم عدالت در تعدد زوجات به عنوان نمونهای از تاثیرپذیری و رابطهی متقابل احکام شریعت و عدالت است. رجوع به کتب تفسیری، بررسی آراء فقها و رویهی قانونگذار اسلامی در خصوص بحث مذکور، به این نتیجه رهنمون میسازد که تعدد زوجات، اگرچه به ظاهر، ظلم به زنان یا منافی عدالت مینمایاند؛ اما در واقع کاملاً با عدالت سازگار بوده و برای ارج نهادن به جایگاه زنان و جلوگیری از گسترش فساد در جامعه پایهگذاری شده است.
-1 مقدمه و بیان مسئله:
دین مبین اسلام به عنوان کاملترین دین در میان ادیان الهی به امر ازدواج اهمیت زیادی داده است؛ تا جایی که روایت نبوی در این باره وارد شده که ازدواج کننده با ازدواج، نصف دین خود را حفظ کرده و باید برای نصف - بقیه آن - ، تقوای الهی پیشه نماید یا اینکه ازدواج سنت پیامبر است - حر عاملی، 20،. - 15 -17 :1409 در واقع در بسیاری از روایات بر ازدواج، تأکید فراوانی شده است؛ به گونهای که معصومین - ع - آن را مستحب مؤکد میدانند.
ازدواج به عنوان امری پسندیده در دین اسلام، مبنای تشکیل خانواده است و هر قدر بنیان این خانواده، قوام بیشتری داشته باشد، دوام آن نیز بیشتر خواهد بود؛ بدین خاطر شریعت مقدس اسلام در این عقد مهم، دخالت نموده و شرایط و مقرراتی برای آن وضع نموده است. یکی از شرایطی که برای این عقد مهم، منظور گشته، مسئله محدودیت تعدد زوجات - حداکثر چهار همسر دائم - است.توضیح اینکه عقد نکاح، دو بخش دائم و منقطع - متعه - را شامل میشود که هر کدام احکام خاص خود را دارند. اما آنچه در این پژوهش مدنظر است، عقد نکاح دائم است که مرسومترین نوع ازدواج در جامعهی کنونی ما است و در این رابطه، شریعت مقدس اسلام، مرد را مکلف نموده است که در یک زمان نمیتواند با بیش از چهار زن، ازدواج کند.این مسئله در اصطلاح فقها به استیفاء عدد معروف است.
برخی از احکام شریعت مقدس وجود دارند که با عدالت، رابطه متقابل دارند؛ بدین معنا که عدالت، شرط اساسی این احکام فقهی است. یکی از این احکام فقهی که لازم است شرط عدالت در آن رعایت گردد، همین بحث تعدد زوجات - چندهمسری مردان - است.که به طور صریح در قرآن کریم - نساء - 3/ مجاز شمرده شده است. خداوند متعال در سوره نساء میفرماید:شرط» تعدد زوجات برای مرد این است که عدالت را رعایت کند والّا باید به یک همسر بسنده نماید - «نساء - 3 / و در جای دیگر بیان میکند: »شما هرگز نمیتوانید میان همسران خود، عدالت را رعایت نمایید« - نساء. - 129/ حال سؤال این است که آیا این دو آیه متعارض هستند؟ آیا چنین سخنی از خداوند حکیم صادر میشود و اگر متعارض نیستند، چگونه میتوان مفهوم آن را روشن ساخت؟ مراد از عدالت در آیه چیست؟ آیا عدالتی وجود دارد که هرگز نتوان رعایت کرد؟ چه تعریف و ملاکی از عدالت در اینباره وجود دارد که بتوان شبهات وارده را برطرف ساخت.
برخی مسئله چند همسری در دین اسلام را مایه سرزنش دانسته و میگویند که چنین کاری موجب تحقیر شخصیت زن و دست مایهای برای هوسرانی مردان است. در واقع ایشان مسئله چند همسری را از ابتکارات دین اسلام میدانند که در شرایع و ملل سابق، اثری از آن نبوده است.این پژوهش، پیش از پرداختن به نقش عدالت و تأثیر متقابل آن در استنباط احکام فقهی- حقوقیاختصاصاً - چند همسری - ؛ درصدد پاسخگویی به چنین طرز تفکر اشتباهی است. فلذا مسائل دیگر مربوط به عدالت در سایر حوزه های فقهی از قلمرو این پژوهش، خارج است. در این راستا به سابقه تعدد زوجات در ادیان و ملل دیگر، نقش - رابطه متقابل - عدالت در تعدد زوجات، مراد از عدالت در سوره نساء و ... اشاره شده و توضیحات تفصیلی در این موارد داده میشود.
-2مسئله تعدد زوجات در میان ادیان و ملل دیگر
به گمان برخی تعدد زوجات مردان از ابتکارات دین اسلام است که در ادیان و ملل گذشته، سابقهای نداشته است؛ در این راستا از جمله تبلیغاتی که علمای دینی علیه اسلام در قرون وسطی مینمودند، این ادعا بود که تعدد زوجات از ابتکارات پیغمبر اسلام است - . - WillDurant , 1370, 1/61 در پاسخ میتوان گفت این سخن، ادعایی واهی است؛ چراکه تاریخ گواهی میدهد که چند همسری مردان، دارای سابقه طولانی در میان اقوام مختلف و ادیان گوناگون است؛ به طوری که این امر مهم در بسیاری از ادیان و ملل مختلف، امری مرسوم بوده است و کمتر کسی آن را انکار میکندکه ذیلاً سابقه این امر مهم، ذکر میگردد.
-1-2 تعدد زوجات درایران باستان
به عقیده مورخین در ایران باستان خصوصا دوره ساسانی، تعدد زوجات امری مرسوم و معمول بوده است. زرتشتیان معاصر کوشیدهاند که این واقعیت را انکار نمایند ولی جای هیچ تردیدی در این مورد نیست.درباره تعدد زوجات در دورهی ساسانیان گفته شده است: »اصل تعدد زوجات، اساس تشکیل خانوادهبه شمار میرفت. در عمل، تعداد زنانی که مرد میتوانست داشته باشد، به نسبت استطاعت او سنجیده میشدظاهراً. مردم کم بضاعت به طور کلی بیش از یک زن نداشتند. رئیس خانواده از حق ریاست دودمان بهرهمند بود. یکی از زنان، سوگلی و صاحب حقوق کامله محسوب شده و او راپادشاه زنیا زن ممتاز می خواندند واز او پستتر، زنی بود که عنوان خدمتکاری داشت و او را زن خدمتکار - زن چگاریها - میگفتند. - Christensen, 1372/ 432 - «
یکی دیگر از نویسندگان میگوید: »در دورهی ساسانیان، تعداد زنانی که مردی میتوانست بگیرد نامحدود بود و گاهی در اسناد یونانی دیده شده است که مردی چند صد زن در خانه داشته است« - نفیسی، 1375، . - 86 در همین زمینه هرودوت و استرابون درباره طبقه اشراف عهد هخامنشی میگویند:»هر کدام از آنها چند زن عقدی داشتند ولی شمار زنان غیرعقدی بیشتر است« - مشیرالدوله، بیتا، . - 1535-1543 /6 ژوستن1از مورخان عصر اشکانی درباره اشکانیان بیان میکند:» تعداد زنان غیرعقدی در میان آنها و بهخصوص در خانواده سلطنتی از زمانی متداول شده بود که به ثروت رسیده بودند؛ زیرا زندگانی صحراگردی،مانع از داشتن زنان متعدد است« - همان، . - 2693/9 همانگونه که ملاحظه میشود تعدد زوجات در ایران قبل از اسلام، به ویژه در میان طبقه مرفه، امری رایج بوده و مرد بنابه توان مالی خود، میتوانست به صورت نامحدود زن بگیرد.
-2-2 تعدد زوجات درسایر ادیان و ملل
به طور کلی در این زمینه میتوان گفت که مسئله تعدد زوجات در میان اقوام و ملل مختلف مانند آشوریها، بابلیها، چینیها و هندیها بعضاً به شکل نامحدود آن وجود داشته است - سعادت هندی، 1370، . - 207 در تورات، تعدد زوجات به رسمیت شناخته شده و این امر در میان یهودیان مرسوم بوده است - زکی علی، 2003، - 93؛ در تورات آمده است که پیامبران بزرگ الهی همانند ابراهیم - کتاب مقدس، سفر پیدایش باب - 6- 1 :25 و یعقوب - سفر پیدایش، باب : 32 - 22 و موسی - سفر خروج، باب 61 :2 تا 12 و سفر اعداد، باب - 1 :12 و داود، زنان متعدد داشتند و در خصوص داود، کتاب مقدس اسم 9 نفر از زنان او را می برد - کتاب مقدس، کتاب اول تاریخ ایام، باب سوم - ، کتاب تلمود نیز تعدد زوجات را مجاز دانسته است.
در تلمود برای تعدد زوجات حدی معین نشده، ولی سفارش کرده است در صورتی که مردی اقدام به چنین عملی کند، باید بتواند آنها را به درستی تأمین نماید و فرد عادی بهتر است 4 زن و افراد عالی مقام 8 زن بگیرند، اما اذعان دارند که خداوند برای آن حدی قرار نداده است - احمد طه، 2003، . - 30 همچنین این امر مهم در آیینهای بودا و هندو جایز محسوب گردیده است. ولی در کتاب انجیل - کتاب مقدس مسیحیان - ، در این باره اظهار نظر موافق و مخالفی نیامده است و چون حضرت مسیح، مقررات تورات را تأیید کرده است، پس در اصل دین مسیح، تعدد زوجات جایز است ولی کلیسا آن را ممنوع کرده است - مطهری، فقه و حقوق، . - 321 /19
-3-2 تعدد زوجات در میان اعراب جاهلی
مسئله تعدد زوجات در میان اعراب جاهلی قبل از اسلام به صورت نامحدود نیز رواج داشت؛ لذا دین اسلام آنها را محدود کرده و حداکثر چهار زن را جایز میداند - قرطبی، 1405، . - 12 /5این امر برای آن عده از اعراب که بیش از چهار زن داشتند،
