بخشی از مقاله
چکیده
انقلاب مشروطه و حوادث پیش و پس از آن تأثیري عمیق و ماندگار بر سیاست و فرهنگ ایرانزمین گذارد، سرآغاز ورود بسیاري مفاهیم جدید شد و به این سبب نقطه عطفی در تاریخ این سرزمین است. وجهی از تأثیرات جنبش مشروطه ظهور گونهاي ادب انتقادي با گرایش سیاسی و تعهد اجتماعی بود که بخش مهمی از آن را اندیشه وطن، اشعار وطنیه، قانون، حقوق و... تشکیل میداد. غلامحسیننیر نوري، شاعر ناشناخته مازندرانی آثار و سرودههایی از خود به یادگار گذاشت که نشانی از اندیشههاي سیاسی و اجتماعی اوست. او همانند بسیاري از روشنفکران عصر مشروطه دغدغههاي خود را در قالب اشعار وطنیه ارائه کرد و با دقت موانع پیشرفت وطن را برشمرد و راهحلهایی براي آن ارائه کرد. در این مقاله به روش کتابخانهاي و با نگاه رئالیسم انتقادي به دو اثر وي پرداختهایم، برداشتهاي او از مسائل اجتماعی- سیاسی، مفهوم وطن، موانع پیشرفت و راهحلهاي پیشنهادي او را برشمردهایم.
کلیدواژهها: شعر اجتماعی-سیاسی، قانون، مشروطه،نیرنوري، وطن.
مقدمه
از گذشتههاي دور حاکم مطلق و تصمیمگیرندة نهایی در امور حکومتی ایران پادشاه و سلطان بود و درباریان تنها با نسبت به این منبع قدرت، اهمیت مییافتند. پس از شکستهاي مکرر ایران از روسیه در دورة قاجار و قراردادهاي ننگین گلستان و ترکمانچاي، ضعف ساختار سیاسی ایران نمایانتر شد. روشنفکران و دانشآموختگان جدید به خوبی این نکته را دریافتند و در زمرة منتقدان نظام فاسد استبدادي قرار گرفتند. آنان هم در پیدایش نارضایتیها، بیداري ایرانیان، آشنایی با غرب و تأسیس نهادهایی چون مدرسه و مطبوعات نقش داشتند و هم براي برونرفت از این بنبست طرحها و تئوريهایی ارائه کردند. آنان دریافته بودند که یکی از کلیدهاي گمشدة حل مشکلات ایران، نبود قانون است. تلاش این گروه در کنار سایر گروههاي اجتماعی، انقلاب مشروطیت را که تجسم قانونخواهی بود، رقم زد.
قانون از نظر آنان به معنی حکومت مسئول و منظم بود. در سایه این قانون، امنیت، رفاه، مالکیت خصوصی و آزادي تأمین شدمی. از طرفی تقنینْ نیازمند اجتماع افراد متخصص و واجد شرایط در مکانی معین بود که دربارة خیر عمومی به بحث و اظهار نظر بپردازند. به ویژه این امر میطلبید که این افراد برآمده از آراي مردم و نمایندگان واقعی آنان باشند.همپاي تحولاتی که مشروطه در عرصه اجتماع پدید آورد، مقولهاي به عنوان شعر اجتماعی- سیاسی - که البته سابقه طولانی در ادبیات ایران داشت- جانی دوباره گرفت؛ زیرا »گفتمان ادب سیاسی ایران در اوایل حکومت سلسله قاجار پیکري بیرمق و فسرده بود که نه حرفی براي گفتن داشت، نه گوشی براي شنیدن و نه امیدي به ماندن« - امینی، :1381 . - 116 شاعرانی با تعهد اجتماعی و دغدغه سیاسی، عناصري چون وطن، آزادي، بیداري، قانون و پیشرفت و... را وارد شعر خود کرده، کاستیهاي موجود در جامعه را به باد نقد قلم خود سپردند.
با این رویکرد شاهد شکلگرفتن گونهاي از ادبیات انتقادي بر پایه رئالیسم بودیم. ژانت ولف، جامعهشناس و نظریهپرداز هنري گفته است »هر آنچه ما انجام میدهیم در درون ساختارهاي اجتماعی صورت میگیرد و بنابراین از آنها تأثیر میپذیرد - « ولف، . - 133 :1387 نقد سیاسی به معناي رئالیسم انتقادي، نه معناي رئالیسم خام را به ذهن متبادر میکند که بر اساس آن هنرمند/ نویسنده تنها همچون دوربین روي طبقات مختلف جامعه و افراد افتادهآن، را صرفاً بازمیتاباند، حامی رئالیسم سوسیالیستی نیست که بخواهد در جبر ایدئولوژیکی وامدار زمینههاي اجتماعی و تاریخی باشد تا نقش آفرینش و شهود هنري هنرمند را در نظر بگیرد. نقد به این معنا نقد سیاسی و فرهنگی است که »در تقابل با نقد بیطرف سنتی یا عرصه عینی نقد قرار میگیرد و به جاي انتظارکشیدن براي وقوع تحولات اجتماعی در آیندهاي دور، آشکارا به مداخله در منازعات سیاسی و اجتماعی جاري همت میگمارد« - رایان، . - 215 :1373
رئالیسم انتقادي هر چند وجود جهان خارج مستقل از خواستهاي ما را فرض میگیرد، اما تلاش میکند آن را بفهمد و دگرگون کند. نظریه رئالیسم انتقادي گئورگ لوکاچ، فیلسوف مجار که ریشههاي رئالیسم انتقادي را به آرا و نظریههاي سدة نوزدهمی باز میگرداند، بر آن شد تا به استلزام عواملی چون انقلابهاي بزرگ سیاسی- اجتماعی، یا گاه شکستهاي بزرگ تاریخی، بحرانهاي فکري و ارزشی به نقد، بازاندیشی و بازآفرینی آثار ادبی و هنري بپردازد. همواره در این شرایط، آگاهی عمومی به تأمل در محیط و گذشته سیاسی و اجتماعی خویش میپردازد. به قول یک منتقد »فرآیند نقد از روان جمعی و نظام ارزشی آغاز و پیش از رسیدن به مرحله نقد عقلانی به عرصه سیاست میرسد، که برهنهترین، ملموسترین و مطرحترین قالب تجلی شعور و روان جمعی است« - سرکوهی، . - 66 :1389
حال اگر با رویکرد رئالیسم انتقادي، هنرمند/ نویسندة ایرانی را در متن شرایط سیاسی و اجتماعیاش تصور کنیم و او را تجلی روح حقیقی زمانهاش بدانیم، چگونه میتوان به توضیح و تفسیر ادبیات سیاسی و اجتماعی یک سدة گذشته ایران پرداخت؟ البته در اینجا بنا نداریم ادبیات سیاسی و اجتماعی ایران را در طول یک سدة گذشته بررسی کنیم، اما تنها به معرفی و موشکافی آثار غلامحسیننی ر نوري میپردازیم. هدف مقاله حاضر توصیف و تحلیل دیدگاههاي سیاسیاجتماعی- نیر است، ضمن آن که دیدگاههاي وطنگرایانه، مفهوم وطن، موانع و راههاي نجات وطن بررسی خواهد شد. مطالعه ما به
