بخشی از مقاله
چکیده
مقدمه : اصطلاح طرحواره برای اولین بار توسط آدلر در سال 1929 به کار رفت. طرحوارههای ناسازگار اولیه در شکلگیری و گسترش بسیاری از مشکلات روانشناختی هم چون اختلالهای شخصیت، افسردگی مزمن و اختلالهای اضطرابی نقش دارند - یانگ، 1384؛ پلتز و همکاران، 2002؛ ماسون و همکاران، . - 2005 یانگ - - 1990 استدلال میکند که طرحوارههای ناسازگار اولیه باعث تحول و رشد اختلال شخصیت میشوند. این طرحوارهها ممکن است در دوران اولیه کودکی از طریق تجارب منفی با افراد مهم زندگی به وجود آیند.
روش پژوهش: جامعه آماری و نمونه مورد مطالعه: از بین دانشآموزان مقطع دبیرستانی که در نیمسال دوم سال تحصیلی 1387 - 88 در یکی از مدارس سطح استان به تحصیل اشتغال داشتند400 دانشآموز دبیرستانی بر اساس روش نمونهگیری در دسترس انتخاب و آزمونهای شناخت درمانی اختلالات شخصیت و فهرست عوامل حمایت کننده فردی بر روی آنها اجرا شد.
یافتههای پژوهش: با توجه به نتایج رگرسیون گام به گام متغیرهای محرومیت عاطفی 3 - درصد - ، ایثار 5 - درصد - ، آسیبپذیری 6 - درصد - ، گرفتاری 7 - درصد - ، شرم و نقص 8 - درصد - و بیاعتمادی 10 - درصد - خود پنداره را در دانشآموزان دبیرستانی تبیین میکنند. و همچنین شرم و نقص 5 - درصد - و محرومیت عاطفی 7/8 - درصد - واریانس عزتنفس را در دانشآموزان دبیرستانی تبیین میکنند.
بحث وتفسیر: تغییر در عزتنفس دختران و پسران بستگی به جامعهای دارد که در آن زندگی میکنند و همچنین شرایط تحصیلی و اجتماعی و اقتصادی و سنی که آزمون بر روی آنها اجرا شده است که همهی آنها میتوانند تأثیرات عمیقی بر عزتنفس و خود پنداره داشته باشند. در ادامه به محدودیتهای پژوهش اشاره و پیشنهاداتی در این زمینه ارائه شد.
کلمات کلیدی: طرحوارههای اولیه اختلالات شخصیت - خود پنداره - عزتنفس - جوانان - دوره دبیرستانی
مقدمه
اصطلاح طرحواره برای اولین بار توسط آدلر1 در سال 1929 به کار رفت. آدلر معتقد بود که آسیبشناسی روانی بازتاب طرحواره ناسالم و رواننژند است که زیربنای سبک زندگی به کار میرود. همچنین یانگ بحث تغییر و نافعال سازی طرحوارههای ناسازگار اولیه را مطرح میسازد. طرحوارههای ناسازگار اولیه قدیمیترین مؤلفههای شناختی محسوب میشوند و حتی گاهی اوقات پیش از آنکه کودک زبان را بیاموزد شکل میگیرند - طرحواره پیش کلامی - و اغلب نفوذ خود را بر سیستم پردازش اطلاعات در زیر آستانه اعمال میکنند. پردازش طرحواره بهراحتی و بدون اینکه نیازمند توجه از سوی فرد باشد، صورت میگیرد و حالتی خودآیند دارند. طرحوارهها ساختارهایی از دانش موجود در حافظه است که مجموعهای از اطلاعات مهم را در بر میگیرند - گلاور و برونینگ، 1990، ترجمه خرازی، . - 1378
در بافت روانشناسی و رواندرمانی طرحواره بهطور کلی بهعنوان یک اصل سازمان بخش کلی در نظر گرفته میشود که برای درک تجارب زندگی فرد ضروری است. بسیاری از طرحوارهها در اوایل زندگی شکل میگیرند و به حرکت خود ادامه میدهند و خودشان را به تجارب بعدی زندگی تحمیل میکنند - یانگ1، کلکسو2 و ویشار3 ، . - 2003 بنابراین توجه به نقش طرحوارههای اولیه در عزتنفس و خودپنداره نوجوانان و جوانان نقش به سزایی داشته باشد و در امور مشاورهای و رواندرمانی مشاوران را در این زمینه یاری نماید.ساختهای شناختی ذخیره شده در حافظه که بازنماییهای انتزاعی از رویدادها، اشیاء و روابط در دنیای واقعی است، طرحواره نام دارد - احمدوند، . - 1383 گلاور و برونینگ، طرحوارهها را ساختارهایی از دانش موجود در حافظه میدانند که مجموعه اطلاعات مربوط به هم را در بر میگیرند.
به نظر این دو محتوا و سازمان طرحوارهها، هم در میان افراد مختلف و هم برای یک نفر در طول زمان تغییر میکند. طبق نظر یانگ، طرحوارههای ناسازگار از طریق تعامل خلق و خوی کودک با تجارب منفی به وجود میآیند - یانگ، کلکسو و ویشار، . - 2003طرحوارههای ناسازگار بهعنوان زیرساختهای شناختی منجر به تشکیل باورهای غیرمنطقی میشوند. طرحوارهها دارای مؤلفههای شناختی، عاطفی و رفتاری هستند. هنگامیکه طرحوارههای ناسازگار اولیه فعال میشوند سطوحی از هیجان منتشر میشود و مستقیم یا غیرمستقیم منجر به اشکال مختلفی از آشفتگیهای روانشناختی نظیر افسردگی، اضطراب، عدم توانایی شغلی، سوءمصرف مواد، تعارضات بین فردی و مانند آن میشود. طرحوارههای ناسازگارمستقیماً منجر به اختلال شخصیتی خاصی نمیشوند اما آسیبپذیری فرد را برای این اختلالات افزایش میدهند - هالجین و ویتبورن، . - 1384
هنگامیکه کنش والدین و شرایط اجتماعی در حد بهینه و مطلوب باشد، در ساختار شخصیت کودکان در این پنج زمینه الگویی سالم ساخته میشود، اما چنانچه والدین و محیط اجتماعی در حد بهینه و مطلوب نباشد، کودک مستعد ایجاد طرحوارههای ناسازگار اولیه در یک یا چند حوزه تحولی میشود - خسروی و همکاران، . - 1386 یانگ معتقد است که طرحوارهها به دلیل ارضا نشدن نیازهای اساسی دوران کودکی به وجود میآیند که این نیازها عبارتند از: دلبستگی ایمن به دیگران، خودگردانی، کفایت و هویت، آزادی در بیان نیازها و هیجانهای سالم، خود انگیختگی و تفریح، محدودیتهای واقع بینانه و خویشتنداری - یانگ و همکاران، ترجمه حمید پور و اندوز، . - 1386
به باور یانگ - 1384 - طرحوارهها هسته خودپنداره را شکل داده و بر شیوه تعامل افراد با محیط پیرامون خود تأثیر میگذارند و از اینرو طرحوارههای گوناگون میتوانند افراد را نسبت به مشکلات روزمره آسیبپذیر کنند. این طرحوارهها میتوانند بر درک فرد از موقعیتهای گوناگون تأثیر بگذارند - بک و همکاران، 1990 به نقل از اسویتزر، . - 2006 طرح وارههای ناسازگار اولیه در شکلگیری و گسترش بسیاری از مشکلات روانشناختی هم چون اختلالهای شخصیت، افسردگی مزمن و اختلالهای اضطرابی نقش دارند - یانگ، 1384؛ پلتز و همکاران، 2002؛ ماسون و همکاران، . - 2005 یانگ - 1990 - استدلال میکند که طرحوارههای ناسازگار اولیه باعث تحول و رشد اختلال شخصیت میشوند. این طرحوارهها ممکن است در دوران اولیه کودکی از طریق تجارب منفی با افراد مهم زندگی به وجود آیند.
نتایج تحقیقات نشان میدهد که بین عاملهای بیاعتمادی/ بدرفتاری، محرومیت هیجانی، نقص/ شرم، انزوای اجتماعی، شکست، بیکفایتی، وابستگی، آسیبپذیری به بیماری، گرفتار/خود تحول نیافته، استحقاق/ بزرگمنشی، خویشتنداری/ خود انضباطی ناکافی، اطاعت، ایثار و بازداری هیجانی بین سربازان دارای اختلال روانی و سربازان عادی تفاوت معناداری وجود دارد - لطفی و همکاران، . - 1386 بسیاری از طرحوارهها در اوایل زندگی شکل میگیرند و به حرکت خود ادامه میدهند و خودشان را به تجارب بعدی زندگی منتقل میکنند این مسئله همان چیزی است که گاهی اوقات بهعنوان نیاز به هماهنگی شناختی از آن یاد میشود یعنی حفظ دیدگاهی باثبات درباره خود یا دیگران، اگرچه نادرست یا تحریف شده باشد. طرحواره میتواند مثبت یا منفی، سازگار و یا ناسازگار باشد و میتواند در اوایل زندگی یا در مسیر بعدی زندگی شکل بگیرد - یانگ، کلسکو و ویشار، . - 2003
بنابراین شناسایی عواملی که منجر به بحرانهای دوره جوانی میشود میتواند شیوع این رفتارها را در جوانی و بزرگسالی کاهش دهد - اریک4 و لیندا5، . - 2004 عوامل حمایت کننده فردی عواملی هستند که بر روی رفتار و شخصیت فرد تأثیر میگذارند از جمله این عوامل میتوان به خودپنداره و عزتنفس اشاره کرد که توسط پرسشنامه عوامل حمایت کننده فردی فرم کوتاه مورد سنجش قرار میگیرد. در ادامه مطلب به خودپنداره و سپس عزتنفس و عوامل مرتبط با آنها اشاره خواهد شد.خود پنداره: امروزه توجه به خود و خود پنداره6 یکی از موضوعات مهم قابل بحث در روانشناسی است - کاظمی و همکاران، . - 1382 و یکی از مفاهیم اصلی نظریه راجرز است. خود پنداره شامل مجموعه ویژگیهایی است که شخص بهعنوانیک موجود منحصر به فرد از خود ادراک میکند - اتکینسون و اتکینسون، . - 1380
خود پنداره یک ساختار دانش سازمان یافته است که شامل صفات، ارزشیابیها، حافظه معنایی و دورهای در مورد خود میباشد و پردازش اطلاعات مرتبط با خود را کنترل میکند - کیل استروم1 و همکاران، . - 1988 خود پنداره دید جامع فرد درباره خودش است، خود پنداره ثابت و تغییر ناپذیر نیست بلکه باتجربه افراد و تفسیر دیگران از آن تجربه شکل میگیرد. پرورش خود پنداره با آگاهی فرد از اینکه موجودی جدا از بقیه اشیای محیط است شروع میشود - گلاور و برونینگ، 1990، ترجمه خرازی، . - 1386 مارش و همکاران - 1999 - آن را در سه سطح خود پنداره کلی، خود پنداره تحصیلی و خود پنداره غیر تحصیلی تقسیم میکنند. در نظریه خودپنداره، شخصیت هر فرد از سه جزء خودانگاره2، خود آرمانی3 و عزتنفس4 تشکیل شده است - داویس5 و برمبر6، 1999 به نقل از شاطرلو، . - 1386 کورسینی - 1984 - معتقد است میتوان به جنبههایی از خودپنداره پدیدارشناختی اشاره کرد که گاه کمتر مورد توجه قرار گرفته است.
این جنبهها از خود پنداره عبارتند از: الف: خودپنداره فردی: بیانگر خصوصیات رفتاری فرد است از دیدگاه خودش. این خود پنداره از خصوصیات جسمانی تا هویت جنسی، قومی - طبقه اجتماعی - اقتصادی و هویت من یا حس استمرار و یگانگی فرد در طول زمان را در بر میگیرد. ب: خود پنداره اجتماعی: ویژگیها و یا خصوصیات رفتاری شخص است که وی تصور میکند دیگران آن را مشاهده میکنند. ج: خود آرمانی با توجه به خودپنداره شخصی فرد: این آرمانها خود پندارهایی هستند که فرد شخصاً امیدوار است همانند آنها باشد. د: خود آرمانی با توجه به خودپندارههای اجتماعی فردی این آرمانها پندارههایی هستند که فرد دوست دارد دیگران آنگونه مشاهده کنند - بیابانگرد، . - 1378 بسیاری از محققان بر این عقیدهاند که به میزانی که افراد به یک هویت یا خود پنداره منسجم و مشخص دست مییابند، با احساسات مثبت یا منفی گوناگونی درگیر میشوند. به اعتقاد آنان، باورهای ناهماهنگ به مشکلات عاطفی و هیجانی متعددی "در خود گسیخته" مورد منجر میگردد - کوپر7 و پروین8، . - 1998
عزتنفس: انگیزه داشتن احساس خوب نسبت به خویشتن و احترام از جانب دیگران به احساس کفایت و تأیید اجتماعی بسیار نزدیک است. بهطور معمول ارزش شخص تا حد زیادی بر حسب ارزشها و استانداردهای افراد دیگر گروهی که شخص جزء آن است، مورد قضاوت واقع میشود. عزتنفس9 و ارزش داشتن با هویت شخص در هم تنیدهاند. بدین معنی که وقتی احساس شخص از هویت خویش و تداوم آن دچار اختلال گردد چنانکه در سایکوزها دیده میشود تجربه آن واقعاً دردناک است - آزاد، . - 1387 برای انسان هیچ ارزشی، مهمتر از داوری او در مورد نفس خویش نیست. ارزشیابی شخصی از خویشتن قطعیترین عامل در رشد روانی اوست. این ارزشیابی بهصورت احساسی است که انتزاع و شناسایی آن دشوار است، زیرا پیوسته تجربه میشود و جزئی از هر احساس و دخیل در هر واکنش احساساتی انسان است.
بنابراین تصوری که فرد از خویشتن درد بهطور ضمنی در همه واکنشهای ارزشی او تجلی میکند - براندن، . - 1371 عزتنفس اشاره به سطوح ارزشمندی دارد که فرد برای خود قائل است و به معنی درک و دریافت جایگاه و منزلت خود میباشد و اهمیت آن همواره مورد توجه روان شناسان و محققان آموزش و پرورش بوده است - فلوری10، . - 2006تعاریف چندی از عزتنفس به عمل آمده است: مزلو11 آن را عبارت از شایستگی، توانمندی، کفایت، اطمینان، استقلال و آزادی میداند که اگر ارضا شود افراد احساس ارزشمند بودن، توانا بودن، ثمر بخش بودن و اعتماد به نفس و در غیر این صورت احساس حقارت، درماندگی و ضعف میکنند - مدی12، . - 1976
رابسون عزتنفس را عبارت از حس رضامندی و خویشتن پذیری13 که از ارزیابی شخص درباره ارزشمندی، قدر و منزلت، جذابیت، شایستگی و کفایت و توانایی برای ارضای تمایلات و خواستههای خود منتج میشود - سیلوراستون، . - 1991 دانلی14 و همکاران - 2001 - عزتنفس را بهعنوان اعتقاد ما و نیز دیگران از اینکه چقدر رقابتی موفق، مؤثر و با ارزش بوده تعریف کردهاند. عزتنفس از اساسیترین عوامل رشد مطلوب شخصیت دانشآموزان محسوب میشود. حس ارزشمند بودن هر فرد از مجموع افکار، احساسها، عواطف و تجربیات او در طول زندگی ناشی میشود. مجموعه برداشتها و تجربههایی که فرد از خویش دارد، باعث میشود که نسبت به خود احساس خوشایند و یا بر عکس احساس ناخوشایندی داشته باشد. احساس ارزشمندی، واسطهای از یک طرف میان تجربه حمایت و کفایت اجتماعی
