مقاله ساختار فضایی بازارهای اسلامی ایران ، تبلور محرمیت در تعاملات اجتماعی زنان

بخشی از مقاله

چکیده

بازارهای اسلامی علاوه بر نقش اقتصادی و سیاسی، در حمایت و ایجاد تعامل اجتماعی در شهر نیز تاثیر بسزایی داشته اند. این تاثیر مثبت نه تنها در رابطه با مردان که در مورد زنان نیز با در نظر گرفتن تمامی ارزش های اعتقادی و فرهنگی مربوط به آنان وجود داشته است. هدف اصلی این مطالعه بررسی جنبه های محرمیت زنان در ساختار فضایی بازار های اسلامی است. روش پژوهش با رویکرد کیفی، مطالعه موردی و روش جمع آوری اطلاعات مشاهده مستقیم و رفتاری نامحسوس و مصاحبه باز با زنان استفاده کننده از بازار بوده است. نتایج پژوهش نشان می دهد که وجود جنبه های مختلف محرمیت در ساختار فضایی بازار یکی از عوامل اصلی تمایل و ترغیب زنان به حضور بیشتر در بازارهای اسلامی است.

-1 مقدمه

مفهوم بازار اسلامی به معنای بازاری است که بر اساس تعالیم اسلام و بر مبنای اصول قرآنی و آموزه های پیامبر اکرم - ص - ساخته شده باشد. بنابراین بازار اسلامی نمادی است از اعتقادات و روش زندگی مردمانی که در آن به تجارت، سیاست و تعاملات اجتماعی می پردازند. از آنجاییکه از بازار به عنوان ستون فقرات شهرهای ایران در گذشته یاد می شود - سلطان زاده، - 49 :1376، می توان اینگونه بیان کرد که بازار های اسلامی در دل شهرهای اسلامی شکل گرفته اند - پیرنیا، . - 42 :1381 لذا با مطالعه منابع مرتبط، به این حقیقت دست می یابیم که آنچه اجزاء شهرها را از نظر مفهومی شکل می داده، تفکر و اعتقادات حاکمان و مردمان آن دیار بوده است.

در این بین واژه مدینه فاضله بعنوان شهری منطبق بر آرمان های اعتقادی و دینی مردمان، به آرمانشهر تفسیر گردیده است - خسروخاور، . - 457 :2007 از سوی دیگرگروهی از محققین شهر اسلامی را شهری منطبق با طبیعت می دانند - محمد رسدی، . - 179 :2011 ریشه اصلی بازار در ایران به زمان باستان و مشخصا به دوره هخامنشی برمی گردد که مردم برای شهرهایشان بازار می ساختند - حبیبی، . - 43 :1387 کارکرد و هدف اصلی شکل گیری بازار رونق اقتصادی و تامین نیاز های معیشتی مردم بوده اما در این بین عملکردهای مهم دیگری نیز در حوزه های کارکردی بازار قابل بررسی است - کلارک و کوستلو، . - 111 :1973 در تایید این سخن کشاورزیان - 2007 - معتقد است که بازار قلب شهر بوده و از طرفی مسجد و بازار ریه های شهر هستند.

این بدین معنی است که بازار نقشی حیاتی در گرد هم آوری عناصر مختلف حیات شهری را ایفاء می کند؛ زیرا امکانات لازم برای فعالیت های استفاده کنندگان را در خود جای داده و بگونه ای فضای سکونت را به اجتماع متصل می کند - کریمی، . - 142 :1997 از سوی دیگر بازار محور مهم زندگی اجتماعی در شهر هاست - بریمانی و شعاع برآبادی، . - 97 :1387 قرارگیری بازار در کنار مراکز دولتی، فضاهای عمومی مانند میدان ها، مراکز مهم دینی و مذهبی مانند مساجد و سقاخانه ها و نیز مکانهای اجتماعی درون بافتی مانند قهوه خانه ها و حمام های عمومی از بازار عنصری چند بعدی در حوزه های داد و ستد، اجتماع، سیاست، مذهب و سکونت ساخته است - سلطان زاده، - 21 :1380 که در پذیرای حجم زیاد مراجعین حتی در عصر حاضر نیز می باشد.

این جریان زندگی چند بعدی در فضای بازار در ایجاد تقویت امنیت، ایمنی، هویت اجتماعی و آزادگی فرهنگی بسیار موثر بوده است؛ زیرا که ارزش های بومی رونق می یابد، واحد های همسایگی تعریف می شوند، وابستگی به ماشین کم شده و تعادل سرمایه های اقتصادی و اجتماعی بوجود می آید. در این بین تجمع مراکز دینی در حوزه تبلیغ، برپایی آیین و آموزش های مذهبی در بازار، حس آیین گرایی در بازار را تشدید کرده است.

این امر با توجه به فرهنگ ایرانی آمیخته با اسلام، باعث ارتقاء کشش مردم به این فضاها گشته است - صارمی و رادمهر، . - 102 :1376 در این بین حس امنیت، ایمنی و تحت حمایت بودن عوامل مهمی هستند که بواسطه این همگونی موفق، در مراجعان و علی الخصوص زنان ایجاد شده است. از سوی دیگر تداوم حضور زنان در بازار های اسلامی برای تامین و تهیه مایحتاج روزانه، گذراندن اوقات فراغت، تعاملات اجتماعی و انجام فرائض دینی مستلزم وجود عامل مهمی بنام محرمیت است.

-2 مبانی نظری تحقیق

تعاملات اجتماعی و محرمیت دو واژه آمیخته به هم هستند؛ که شناختن هر کدام مستلزم دانستن شرایط دیگری است - امر، . - 114 :2006 به طور کلی محرمیت مفهومی مربوط به خود است که در نهایت در کنار مفاهیمی مانند صمیمیت نیز قرار می گیرد. اما تعامل اجتماعی به نوعی قرار گرفتن در قلب یک گروه و هم آهنگی با آنهاست. نکته مهم اینجاست که فقدان محرمیت در تعاملات اجتماعی، باعث فروپاشی ارتباط شده و اساسا مانع شکل گیری آن می شود - اسر و گرین بای، . - 2 :1978 از طرف دیگر می توان محرمیت را رهایی از قواعد قرار گیری در اجتماع دانست - آسیه، . - 53 :2008 در این نگاه محرمیت بواسطه ورود فرد به یک تعامل اجتماعی با بیگانگان مفهوم می یابد.

از نظر برخی محققین، گاهی محرمیت و ارزش های وابسته به آن از مفهوم اجتماع در تمامی ابعادش جدا می شود - رنسمن، . - 28 :1979 در این موقعیت، محرمیت حسی فردی است که امکان احاطه فرد توسط دیگران را در بعد تعاملات اجتماعی از بین می برد. مدنی پور - 2003 - بیان می کند که مفهوم محرمیت به انسانها اجازه می دهد تا بر پایه عقاید و معیارهای خود نسبت به تعیین میزان اشتراک و صمیمیت با پیرامون تصمیم گیری کنند.

در این هنگام است که دوستی، عشق و اعتماد در بین مردم رشد می کند؛ و این از برکات محرمیت است - سیلور، . - 43 :1997 در این میان تعریف دقیق دیگری نیز وجود دارد که توسط راپاپورت - 1976 - ارئه شده است. او محرمیت را امکان کنترل و اجتناب از تعاملات ناخواسته می داند. دستیابی به محرمیت از این منظر از طرق مختلف امکانپذیر است. برخی از این راهها عبارتند از رعایت قواعد - رفتار، دوری گزیدن، سلسله مراتب و ... - ، اصول روانی - تهی بودن، مسخ شخصیت و ... - ، کلید های معاشرتی، سازماندهی رفتاری فرد - عدم ارتباط فرد و گروه بصورت ناخواسته - ، جداسازی فضایی و موانع فیزیکی - دیوار، در و ... - . تمامی موارد ذکر شده به احساس افرادی منتهی می شود که در دو سوی یک ارتباط قرار می گیرند.

در همین راستا آلتمن - 1975 - نیز محرمیت را یک کنترل انتخاب شده از دسترسی دیگران به خود معرفی می نماید. در همین رابطه و در سطحی فراخ تر، قرآن کریم در آیه های 31 و 58 سوره مبارکه نور با تاکید بر موارد با اهمیت برای شکل گیری و حمایت از مفهوم محرمیت، به مرد و زن و کوچک و بزرگ، رعایت و کنترل اصول اخلاقی، رفتاری و پوشش مناسب در تعاملات اجتماعی و درونی را توصیه می کند. از سوی دیگر اسلام و مبانی نورانی اش محرمیت را به معنای جداسازی زن و مرد معرفی کرده و آنرا از زوایای مختلف مورد توصیه قرار می دهد - مرتدا، . - 152 : 2003 آیات متعددی در قرآن به لزوم عفت، حیا، پوشیدگی و حرمت زنان در برابر مردان اشاره می نماید.

به طور مثال در آیه 30 سوره نور، محرمیت زنان را بواسطه توصیه به مردان به حفظ نگاه تامین می نماید؛ " به مردان مومن بگو که نگاهشان به پایین بوده و با عفت باشند ...". اینجاست که یافتن ابعاد معمارانه این آیات الهی بواسطه معماران اهمیت پیدا کرده و ترجمان این توصیه های الهی در قالب بناهای معماری ظهور و بروز پیدا می کند - محمد رسدی، . - 107 :2011 بنابر موارد مذکور فوق، روشن است که وجوه اشتراک مفهومی متعددی در تعاریف متفاوت از محرمیت وجود دارد. لذا برای دستیابی به معیارهای قابل اندازه گیری محرمیت در فضاهای عمومی به دو جنبه مورد نظر در این مطالعه می پردازیم.

-1-2  محرمیت فرهنگی و اجتماعی

ارتباط سالم شامل مجموعه ای از قواعد اخلاقی، معیارهای اعتماد، دوستی، محرمیت و امکان اتکاء است. وجود این مجموعه در یک ارتباط مانع از ایجاد نابهنجاری می شود؛ زیرا هر یک از افراد جامعه با حس مسوولیتی که از این طریق کسب می کنند، از منافع جمع حمایت می کنند. در این میان فرهنگ اجتماع به مثابه مجموعه ای از فرهنگ های همسان در هم تنیده، مطرح می شود. به طور مثال عامل جنسیت را می توان به عنوان یک بخش از یک کل در مجموعه فرهنگ دید.

لذا ارتباط گروههای جنسیتی و    حتی سنی ایجاب می کند که در چهارچوب تفاوت فرهنگی مورد ارزیابی قرار گیرند - رنسمن، . - 151 :1979 لذا احترام و توجه به مقوله زنان به عنوان یک گروه فرهنگی ویژه با ضوابط خاص دینی و اعتقادی به عنوان یک اصل عدالت اجتماعی مطرح است. این مفهوم را محرمیت فرهنگی و اجتماعی می نامند که در آن گروههای ویژه مانند زنان امکان انجام امور اجتماعی و تعاملات عمومی و    نیز اجرای آیین های اعتقادی و مذهبی شان را در مکانهای عمومی می یابند.

-2-2  فضای شخصی و محرمیت

در کنار دیگر معیارهای ارزیابی محرمیت، مفهوم فضای شخصی به عنوان نوعی مرزبندی فضای درونی و بیرونی مطرح می شود. این مرزبندی بدن انسان است. خداوند در قرآن کریم در مورد اهمیت بدن انسان و نیز لزوم پوشیدگی آن از منظر محرمیت و حریم شخصی مکررا اشاره کرده است.