بخشی از مقاله
چکیده:
یکی از وجوه اعجاز قرآن کریم مسأله هماهنگی لفظی و آهنگین بودن قالب و وزن کلمات و تطابق آن با طبع و تأثیر در مخاطب است. روشن است که آیات قرآن کریم به فاصلههایی ختم میشود که برخی از آن با برخی دیگر از لحاظ آهنگ و موسیقی، منسجم و دارای تناسب هستند، مانند - ضبحا و قدحا و صبحا نقعا و جمعا - و - فلق و خلق و وقب و عقد و حسد - . بدون تردید از آنجا که این فاصلهها در مخاطب و شنونده تأثیر بهسزایی دارد، مورد توجه اهل فن و بلاغت قرار گرفته است.
این مقاله در با روش توصیفی تحلیلی به معناشناسی و زیباشناسی رابطه فواصل آیات با معانی و تأثیر معنا بر آن میپردازد. در این باره دو دیدگاه متفاوت ارائه گردیده است، برخی آن رازیبایی ظاهری و دارای بُعد موسیقیایی میدانند و برخی دیگر معتقدند همانگی در فواصل آیات به دلیل نکات بلاغی و معنایی است. در این نوشته به تحلیل نمونههایی از آیات پرداخته شده و در پی آن این نتیجه به دست آمده است که معنا نقش اساسی در گزینش واژگان به عنوان فواصل آیات دارد و چینش این واژهها تنها بخاطر زیبایی ظاهری نیست بلکه معنا نیز تعیین کننده است در اینکه چه واژهای در جای فاصله قرار بگیرد.
مقدمه:
یکی از بارزترین و گستردهترین جلوههای زیبایی در قرآن کریم، هماهنگی میان پایان آیات آن است. این هماهنگی فرمی که در ارتباطی تنگاتنگ با معنا قرار دارد در بیشتر سورههای قرآن جاری است و در هر سوره با توجه به حال و هوای سوره و طول آیات آن و میزان همسانسازی فواصل، نمودهای متفاوتی پیدا میکند، این فواصل در قرآن کریم به گونهای اعجازآمیز و متناسب با موقعیت کلامی در جایگاه خود استقرار یافته و از یک هماهنگی خاصی برخوردار هستند.
این تناسب و هماهنگی گاه در انسجام وارتباط فواصل با صدر آیات نمود پیدا میکند، گاه در هماهنگی و تناسب با فواصل آیات دیگر آشکار می شود و گاه در میان معنا و لفظ و هارمونی آواها و سازگاری با معانی نمایان میشود - متقی، ص: . - 5 این ویژگی در فواصل آیات قرآنی رازی از رازهای معماری قرآن به شمار می رود که هیچ ساختار ادبی یا توان برابری با آن را ندارد. پس نباید شک کرد که معنا تأثیر مستقیم با فواصل آیات دارد و در بسیاری از موارد این معنا است که سبب میشود چه حرفی یا چه واژهای به عنوان فاصله در پایان آیات انتخاب گردد و تنها موسیقی و وزن و ظاهر لفظ نمیتواند دلیلی باشد بر اینکه فلان واژه در جای فلان واژه قرار گیرد بنابراین در این نوشتار در پی پاسخ به این پرسشها هستیم که:
1 تعریف فاصله چیست؟
2 آیا میان فواصل آیات و معنا رابطه وجود دارد و آیا معنا در فواصل تأثیر می گذارد؟
4 آیا چینش الفاظ به عنوان فاصله تنها به جهت موسیقی و وزن آیات است؟
ردّ پای این موضوع را میتوان در کتابهای زیر جست: اعجاز القرآن اثر باقلانی، الإتقان اثر سیوطی، البرهان فی علوم القرآن اثر زرکشی، الفاصله فی القرآن اثر الحسناوی، و التعبیر القرآنی اثر سامرائی.در این کتابها به ویژه در ذیل مباحث بلاغی و قرآنی نکته و ضوابطی را معین کردهاند اما در ایران، جز موارد اندکی، اثری که جنبه معنایی و ارتباط فاصله آیات با آن را به شیوه تخصصی و دقیق بررسی کرده باشد، به چشم نمیخورد، برای نمونه میتوان به مقاله - جلوههای زیباییشناسی سجع در قرآن - اثر حمیدرضا مشایخی اشاره کرد که در آن نگارنده در پی این است تا روشن نماید جلوههای فاصله در قرآن چگونه بوده و دارای چه امتیازاتی در قیاس با نثر مسجوع بشری است و دیدگاههای مخالفان و موافقان را درباره فاصله توضیح دهد.
نیز مقاله تحت عنوان - فراهنجارهای ادبی در فواصل آیات و تفسیرهای زیباشناسانه و معناشناسانه آن - اثر دکتر حسن خرقانی راجع به فواصل آیات به چاپ رسیده که در اینجا نیز مؤلف به دنبال این است تا گزارشی از موارد عدول از هنجارهای زبانی در فواصل آیات و نقش فواصل را در تقسیمبندی آیات ارائه دهد، به همین دلیل جستار پیش رو در پی آن است که با استناد به شواهد و آیاتی از قرآن کریم به بررسی رابطه معنا و فواصل قرآنی و تأثیر پذیر فواصل از معنا، بپردازد.
فاصله در لغت:
»فاصله« از ریشه - ف ص ل - به معنای حاجز و حد فاصل میان دو چیز است وفصلَ - الشئَ - یعنی آن چیز را قطع کردو - مَفصِل - به نقطه اتصال دو استخوان در بدن گویند - ابن منظور، بدون تاریخ، - 521 /11 و »فصیل« به بچه شتری گفته میشود که از شیر گرفته شده است. - ابن فارس، 1991م، . - 55 /4
فاصله قرآنی در اصطلاح:
بزرگان، فاصله را به شیوههایی شبیه و نزدیک به هم تعریف کردهاند، برای نمونهرمّانی در تعریف آن چنین میگوید: »فاصله، حرفهای شبیه به هم در پایان آیات است که سبب درک درست از معنا و فهم آن میشود.« - الحسناوی، 2000م، ص: . - 26 باقلانی میگوید: »فاصله عبارت است از حروف شبیه به هم در پایان آیات که معنای کلام به واسطه آن روشن و مشخص میگردد و دارای بلاغت است.« - الباقلانی، 2009م، ص: . - 409 فاصله هم به رأس آیه و هم غیر آن اطلاق میشود، به بیانی دیگر هر رأس آیه فاصله به حساب میآید اما هر فاصلهای نمیتواند رأس آیه محسوب گردد.
- السیوطی، 2008م، ص: . - 609 فاصله نزد زرکشی عبارت است از آخرین واژه در آیه، مانند قافیه در شعر و قرینه در سجع - الزرکشی، بدون تاریخ، ص: . - 53 دلیل نام گذاری آن به »فاصله« از این جهت است که میان آخر هر آیه با آغاز آیه دیگر فاصله ایجاد میکند. میان برخی از معاصرین مشهور است که اولین کسی که اصطلاح »فاصله« را برای موسیقی پایان آیات به کار برد، خلیل بن أحمد فراهیدی - ت - 170 است و ابوالحسن اشعری نیز اولین کسی است که جایز ندانسته عنوان »سجع« برای آن موسیقی بکار رود.
