بخشی از مقاله
چکیده
باتوجه به اینکه امروز با مسائلی از قبیل گرم شدن هوا، مصرف بی حد و حصرانرژی و استفاده غیرمنطقی ازمنابع تجدید ناپذیر و... مواجه هستیم وشهرها عامل اصلی ایجاد این مسائل و بروز ناپایداری در انسان و محیط زیست می باشند، در این مقاله به مشکلات محیطی در شهرها توجه شده است. از آنجا که پایداری زیست محیطی مجموع پایداری نظامهای بوم شناختی، اجتماعی و اقتصادی در فعالیت های انسانی است، دراین مقاله ارتباط حوزه های اقتصادی و اجتماعی با مقوله محیط زیست شهری مورد بررسی قرار می گیرند. از طرفی دیگر دستور العملی برای کشورهای کمتر توسعه یافته و یا در حال توسعه که نقش کمتری در آلودگی بر عهده دارند و منابع محیط زیستی این کشورها به کشورهای توسعه یافته انتقال می یابد در برخورد با مقوله توسعه پایدارکه چه دستور العملی را باید دنبال کنند ارائه شده است. مطا لب این مقاله با استفاده از روش تحلیلی و با مطالعات کتابخانه ای به دست آمده است و برای کشورهای در حال توسعه مانند ایران کاربردی است.
واژههای کلیدی: پایداری، محیط زیست شهری، حوزه اقتصادی، حوزه اجتماعی
-1 مقدمه
ایجاد مجتمع های زیستی درگذشته توسط انسان، درتطابق با شرایط محیطی و اقلیمی پیرامون خود شکل گرفته و از این رو کمترین تاثیر منفی را بر محیط داشته است. البته این نکته حائز اهمیت است که درآن زمان جمعیت و بالطبع نیازهای ساکنین درشهرها و یا روستاها از طریق محیط زیست پیرامون و به ویژه با استفاده از انرژی های تجدیدپذیر تامین می شده است. اما با افزایش جمعیت و ورود صنعت وتکنولوژی در زندگی، روستاها به شهرها و شهرهای کوچک به شهرهای بزرگ تبدیل شده است که نه تنها از شکل محیط زیست پیرامون خود پیروی نمی کردند بلکه برای توسعه موجب تخریب محیط زیست شده اند که همین امر موجب به وجود آمدن بحران کنونی آلودگی محیط زیست و کاهش انرژی شده است. این مسائل نه تنها سبب ناپایداری حیات انسانی و مدنی جوامع امروزی گردیده، بلکه آینده جوامع انسانی را مورد تهدید قرارداده است. نحوه زندگی درجوامع امروزی با فطرت انسان هماهنگی ندارد و زمینه ناپایداری محیط زیست را فراهم نموده است. امروز اغلب به برداشت های سطحی انگارانه از تفکر پایداری اکتفا شده است. این در حالیست که دیدگاه پایداری به مهمترین چالش امروز تمدن بشری توجه دارد. آسایش مانای انسان در گرو برقراری و تداوم رابطه متعادل زیستی میان تمام ارگان نظام زیست جهانی است. این معنای پایداری به عنوان نحوه نگرش انسان به جهان زیست است.
خطاب این دستور اخلاقی به تمام جوامع انسانی است و نمی توان آن را مختص و محدود به کشور یا منطقه ای خاص از زمین دانست، چرا که بحران های کنونی محیط زیست از مقیاس کشور و یا منطقه ای خاص فراتر رفته و به مسئله تمام زمین بدل شده است. اما در عمل کشورهای توسعه یافته صنعتی و کشورهای در حال توسعه به تعابیر متفاوتی از این دستور کار اخلاقی نیاز دارند. مقایسه سطوح مصرف سرانه مواد خام و انرژی و سطح آلودگی ناشی از آن در این دو گروه کشور وجود دیدگاههای متفاوت را توجیه می کند. کشورهای کم توسعه یافته و یا در حال توسعه قربانیان جهانی شدن اقتصاد اند و قروض و دیون آنها موجب انتقال گسترده منابع طبیعی شان به کشورهای صنعتی است. بنابراین در حالی که کشورهای کمتر توسعه یافته سهم کمتری در تولید آلودگی جهانی بر عهده دارند محیط زیست ومنابع محیطی آن ها مورد تهدید جدی واقع شده است.از این رو تحقق عدالت اقتصادی و اجتماعی، شرط اصلی مشارکت کشورهای در حال توسعه در حفظ نظام زیست زمین می باشد. - زاگس، - 1374
-2 شهر و محیط زیست1
مقوله توسعه شهری پایدار در سال های اخیر به عنوان یک موضوع مهم علمی در کلیه جوامع مطرح بوده و بخش وسیعی از ادبیات توسعه شهری را به خود اختصاص داده است. در این راستا، ابعاد مختلف توسعه پایدار از زوایای متفاوت مورد بررسی، تجزیه و تحلیل و ارزیابی قرار گرفته و در قالب دیدگاه های مختلف، راه کارهایی نیز اندیشیده شده است. نگرش جامع به سیاست ها، برنامه ها و طرح های توسعه شهری و نیز تدوین اهداف یکپارچه اقتصادی، اجتماعی و زیست محیطی در راس سیاست گذاری و برنامه ریزی توسعه شهری پایدار قرار می گیرد.یکی از راههای رسیدن به توسعه پایدار شهری توجه به محیط زیست است که در کنار توجه به مسایل اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و جمعیتی مطرح شده است. - 1995,p.659-677 - - Drakakis - smith, David انتظار بر این است که توسعه در راستای ارتقاء کیفیت مطلوب زندگی در ابعاد اقتصادی، اجتماعی و زیست محیطی را مد نظر قرار دهد. - - Brugmann- jeb.1994,p.129-146
بحرانهای زیست محیطی یکی از مظاهر خروج از عدالت است که به ویژه درجهان معاصر خویش را نمایانده و محیط وطبیعت را برای ادامه حیات انسان نامساعد نموده است. این بحران ها معلول عواملی چند است از قبیل ترویج نگرش نادرست به محیط و درنتیجه اتخاذ روش های ناصحیح، اسرافگر و نامتعادل در بهره گیری از منابع طبیعی، و غفلت از قانونمندی های عادلانه حاکم برعالم هستی و رابطه اجزا و عناصر جهان با یکدیگر موضوعی است که سبب برهم خوردن بسیاری تعادل های طبیعی شده و در نتیجه محیط را برای ادامه حیات مناسب انسان نامساعد نموده است. در جهت رفع این گونه بحران ها، شناسایی مختصات انسان، طبیعت و رابطه آنها با یکدیگر و حقوقی که برای سایر انسانها و حتی طبیعت در بهره گیری از آن باید رعایت شوند، ضرورت اولیه است که تعالیم اسلامی مشحون از آن است. - امین زاده، بهناز:" - 1379
براساس نظر لمن، شهرها را می توان موتور توسعه جوامع نامید. شهرها مرکز تحولات مبتی بر فن آوری هستند، نقش بنیادی و اساسی دارند و فراتر از عملکرد های اقتصادی و فن آوری نیز هستند. همچنین، شهرها محور اجتماعی و سیاسی هستند. شهرها مرکز پایه ریزی جدالهای سیاسی چه صلح و چه خشونت و جنگ هستند. چنان چه ظرفیت های محلی شهرها نادیده گرفته شود، آن ها برای توسعه های اجتماعی، اقتصادی، مبتنی بر فن آوری و سیاسی عمل نخواهد کرد. در محور اجتماعی، بحث فقر و عدالت اجتماعی، از جمله محورهای اصلی هستند-Leman, Edward and Cox, John E, p.216 . - 224 - از یک سو بیشترین تخریب های زیست محیطی در شهرها اتفاق می افتد و از سوی دیگر، موثرترین راه های ارتقاء زیست محیطی می تواند در شهرها به اجرا در آید. جایی که بیشترین زباله ها می تواند بازیافت شود، آب بیشتری آلوده و تهدید می شود، بیشترین استفاده و صرفه جویی را از طریق اعمال انتقال حمل و نقل از بخش عمومی به خصوصی می توان بدست آورد. انرژی بیشتری می تواند از طریق سیستم های جایگزین صرفه جویی شود. همچنین شهرها از نظر سیاسی نیز دارای اهمیت هستند.
بسیاری از عوارض منفی زیست محیطی در شهرها مشهود هستند که از آن جمله می توان به آلودگی آب، ترافیک، هوای آلوده، فاضلاب تصفیه نشده و زباله های جمع آوری نشده اشاره کرد. وایت اظهار می دارد که شهر از دیدگاه توسعه پایدار بدلایلی از جمله، اثرات زیست محیطی عمدتا در شهرها پدید می آید، فرصت های کاهش اثرات منفی زیست محیطی عمدتا در شهرها ممرکز بوده و فراهم است، در بیشتر نقاط جهان، انگیزه های بوجود آمده در مباحث زیست محیطی بیشتر از مقیاس دولت های محلی در شهرها شروع شده است. - - White, Rodeney R , 1994, p.103 - 116 مقوله محیط زیست در مقیاس شهری از اهمیت فوق العاده ای برخوردار است، زیرا بخش عمده ای از جمعیت در مناطق شهری ساکن بوده و شهر ها محل عمده تولید و مصرف کالا و خدمات هستند. پیدایش مقوله عناصر فیزیکی زیست محیطی در نتیجه عوامل متعددی است که از جمله می توان به موارد زیر اشاره کرد:
-1 رشد جمعیت و تقاضای همراه آن برای خدمات و تجهیزات عمومی از قبیل آب، انرژی، همراه با افزایش فشار بر نیاز های اساسی نظیر مسکن، آموزش و بهداشت.
-2 پایه های رشد اقتصادی در شهر است - نوع صنایع موجود و میزان کنترل مقررات در آلودگی - .
-3 توانایی هایی در سطح دولت و در مقیاس های ملی ومحلی وجود دارد که می تواند رشد صنایع و شهرها را کنترل کند. -4 محیط طبیعی توسط اتفاقات طبیعی تهدید می شود - . - Drakakis - smith, David -1995,p.659-677 در بسیاری از موارد دولت ها اصولا مسایل زیست محیطی را در درجه دوم و پس از مسایل اقتصادی مد نظر قرار می دهند. بر این اساس، اگر چه بسیاری از کشورها دارای سازمان های محیط زیست هستند، اما استفاده از ابزار سیاست اغلب غیر موثر است. تنها عناصر صنعتی نیستند که در ایجاد مسایل زیست محیطی مشارکت دارند، بلکه محیط مصنوع- محیط ساخته شده توسط انسان - نیز قابل توجه است. افزایش اتومبیل و حوادث ناشی از آن نیز عامل دیگری است. دولت ها کمتر برای عوارض و تبعات ناشی از افزایش تعداد وسایط نقلیه در شهر ها دارای برنامه هستند.
آلودگی هوا، زمین و آب در اثر صنایع عمدتا بر اقشار فقیر تاثیر بیشتری می گذارد. این تاثیرات در اثر عدم توجه دولت ها به تامین زیر ساخت های شهری مناسب و کافی شدت می یابد. - همان - رابطه بین توسعه شهری، محیط زیست و درک اثرات توسعه و گسترش بر محیط زیست مهم بوده و بحث پیچیده ای است. از یک سو، عناصر زیست محیطی عوامل مهمی هستند که بر توسعه شهری اثر می گذارند و می توانند موجب امکانات و یا محدودیت توسعه باشند. مکان اولیه و فرم هر شهر عمدتا توسط عوامل و منابع زیست محیطی نظیر کشاورزی، ماهیگیری، آب و هوا و معادن تعیین می شود. از طرف دیگر، فعالیت های توسعه شهری اثرات و تبعات مثبت و منفی در محیط زیست دارند.
