بخشی از مقاله
چکیده
با پیشرفت معماری و با افزایش نیاز دانشجویان، خوابگاهی جدید، مناسب با نیازهای روز دانشجویان در نظر گرفته شده است که در حد امکان بتواند نیازهای روانی و محیطی دانشجویان را برطرف کند. با نظر به این که دانشجویان خوابگاهی با ورود به دانشگاه علاوه بر دور شدن از محیط اولیه خود یعنی خانواده، محیطی متفاوت در خوابگاه را تجربه میکنند که دانشجویانی با فرهنگها، ایدئولوژیها، عادات، علایق و حتی زبان متفاوتها را گرد هم آورده است. از این رو توجه به نیازهای ویژهی دانشجویان به خصوص دانشجویان دختر که زمان بیشتری را در خوابگاه سپری میکنند از اهمیت ویژهای برخوردار میگردد که با رویکرد روانشناسی محیط میتوان در برطرف ساختن برخی از آن نیازها به کمک طراحی معماری نزدیک گردید.
این مطالب به بررسی ترجیحات دانشجویان خوابگاهی در مورد انواع خوابگاه ها و شرایط محیطی آنها از دو نقطه نظر معماری و روانشناسی محیطی پرداخته است. جامعه آماری این تحقیق از بین 100 دانشجو دختر که در 2 خوابگاه ساکن بودند تشکیل شده است. دانشجویان مصاحبه محقق ساخته را که شامل 4 گروه سوال که عبارت بودند از اطلاعات فردی ترجیحات دانشجویان در حوزه محیط و معماری نوع خوابگاه فعلی و نوع خوابگاه ترجیحی و مبانی روانشناسی محیط پاسخ دادند نتایج نشان داد که اکثر دانشجویان خوابگاه نوع سوییتی را به لحاظ معماری و داشتن خلوت شخصی برای سکونت ترجیح می دهند حال آنکه در وضعیت کنونی میزان سرزندگی و روابط اجتماعی در خوابگاه های نوع راهرویی بیشتر است.
از نظر مقطع تحصیلی و نوع اتاق ترجیحی نیز تفاوت معنادار مشاهده شد بدین ترتیب که دانشجویان تحصیلات تکمیلی اتاق تک نفره را ترجیح می دادند. از بین شاخص های روانشناختی مورد بررسی این نتیجه به دست آمد که حس برقراری روابط اجتماعی و میزان سرزندگی در خوابگاه های راهرویی از خوابگاه های سوییتی بیشتر است. به طور کلی نتایج پژوهش نشان داد دانشجویان بدون توجه به هزینه نوع خوابگاه را برا ساس بیشترین فضای شخصی کمترین ازدحام و شرایط مناسب برای مطالعه و استراحت انتخاب می کنند. با توجه به به ترجیحات دانشجویان در مقاطع مختلف تحصیلی ودر نظر گرفتن شرایط سنی و هیجانی آنها الگوی متفاوت برای طراحی خوابگاه های دانشجویان تحیصیلات و تکمیلی و مقاطع پایین تر پیشنهاد می شود.
واژه های کلیدی:خوابگاه، دانشجو، روانشناسی محیط
مقدمه
برای بسیاری از دانشجویان ورود به دانشگاه آغاز مرحله جدیدی از نوع زندگی بوده و تجربه زندگی خوابگاهی از آن جمله است. اما مطالعات نشان داده اند که محیط زندگی و تغییراتی که در صورت می گیرد یکی از عوامل تعیین کننده وضعیت روحی و عاطفی افراد است این موضوع به نوبه خود تاثیر مستقیم یا غیر مستقیمی بر روی عملکردهای تحصیلی و رفتاری دانشجویان خواهد داشت . محیط مفهومی است پیچیده و مرکب که دارای ابعاد مختلفی است. داده های فضایی جنبه های اجتماعی فرهنگی فیزیکی معماری نمادی جغرافیایی تاریخی و زیستی و زیستی از ابعاد مهم محیط محسوب می شوند.
رفتار و تجارب انسان را نمی توان بدون توجه به شرایط محیطی و به طور جداگانه مورد بررسی قرار داد. از جمله متخصصانی که به بررسی کیفیت تاثیر گذاری محرک های محیطی بر افراد و نوع تعامل فرد با محیط علاقمندند روانشناسان محیط را می توان در نظر گرفت روانشناسی محیط به طور خلاصه به مطالعه نوع و نحوه تعامل انسان ها با فضای فیزیکی پیرامونی می پردازند. به عبارتی دیگر روانشناسی محیط را بررسی می کند نقشه های شناختی به عنوان مجموعه ای از تصاویر ذهنی مرتبط با یکدیگر علاوه بر اینکه تعیین کننده نحوه رفتارها هستند نوع ترجیحات را نیز تعیین می کنند. ترجیح یعنی آنچه ما تمایل داریم و نشانگر نوعی تمایل روانشناختی و یا فیزیولوژیک است. - آلتمن1، - 2003
روانشناسی محیطی را میتوان روانشناسی انسان و محیط پیرامونش دانست تاکنون تعاریف متنوعی از این رشته توسط پژوهشگران انجام شده است برخی معتقدند روانشناسی محیطی شاخه ای از روانشناسی است که به مطالعه وتحلیل تعاملات وتقابلات تجارب واکنش های انسان با جنبه های مختلف محیط اجتماعی - فیزیکی توجه دارد برخی دیگر روانشناسی محیطی را حیطه ای اروانشناسی میدانندگه به فراهم کردن رابطه نظام مند بین شخص ومحیط می پردازد به هرحال می توان گفت روانشناسی محیطی مناسبات مشترک بین محیط فیزیکی ورفتار وتجربه انسان را مورد بررسی قرار می دهد ریشه های ظهو روانشناسی محیطی دراروپا وبریتانیا مربوط به اواخر سالهای 1940 ودرجریان بازسازی واحیای محیط های تخریب شده جنگ جهانی دوم است از آن زمان تاکنون این رشته توجه بسیاری از پژوهشگران رابه خود جلب کرده است به طور کلی درروانشناسی محیطی تاکید همواره براین بوده است که چگونه رفتار ،احساسات وحس تندرستی انسان تحت تاثیر محیط فیزیکی قرار می گیرد البته پروشانسکی1 معتقد است ک محیط فیزیکی محیط اجتماعی نیز بشمار می آید وگاهی اوقات جداسازی این دوجنبه محیط ممکن نیست درنتیجه پیچیدگی مفهوم محیط موضوعی تکرار شونده درسرتاسر مطالعات محیطی است - لنگ2، - 1383
معتقد است که کلمه محیط آن قدر مود استفاده دارد که تشخیص معنای آن مشکل شده است معماران،طراحان منظر ،روان شناسان ،جامعه شناسان وجغرافی دانان نسبت به مقاصدشان طبقه بندی های مختلفی از محیط ارائه می دهند مقاله حاضر در پی آن است که با مروری تحلیلی بر مطالعات حوزه محیط ورفتار دسته بندی هاو طبقه بندی های مختلفی از محیط شده است را توصیف وتحلیل کند ودرانتها چارچوبی برای شناخت محیط ومولفه های آن بدست دهد.به عقیده محققان محیط و مکان هایی که مهیا کننده و فوایدی برای افراد باشند بیشتر مورد ترجیح واقع می شوند به عقیده یورگنسون و استدمن هویت مکانی پیوند مکانی دلبستگی و وابستگی محیطی از عمده ترین عواملی که منجر به دلبستگی مکانی در افراد می شوند.
دلبستگی مکتنی به نوعی احساس تعلق و یا وابستگی به یک مکان خاص اشاره دارد از جمله مهمترین عوامل موثر بر ترجیح یک مکان به مکان دیگر و آنچه موجب انگیزش و ترجیح مکانی می شوند عبارتند از: احساس سلامتی کردن احساس استقلال احساس طبیعی بودن. کیفیت ها و مختصات مکانی و محیطی را می توان از طریق احساسات و هیجاناتی که در افراد ایجاد می کند اندازه گیری نمود. به عبارت دیگر شرایط محیطی احساسات و افکار مختلف را در افراد ایجاد می کنند. در دانشگاه کورونل آثار حاصل از کیفیت ها و مختصات مکانی و محیطی را در قالب سه طبقه کیفیت فضایی شامل ابعاد شناختی و فیزیکی مهیا کنندگی مکان شامل راحتی حوزه فعالیت تعامل اجتماعی و ترجیح ساکنین و یا استفاده کنندگاناز مکان تقسیم نموده اند.
این سه مولفه های میزان ترجیح مکانی به حساب می آیند بلکه شاخص های عینی و مناسبی برای متخصات مختلف معماری نیز هستند. - لنگ، - 2007در قرن بیست و یکم خوابگاه های دانشجویی در دانشگاه ها بعد از مساله آموزش در ردیف اول اهمیت قرار می گیرند. این خوابگاه ها باید به نیازهای آینده دانشجویان تغییر و تحولات دانشگاهی زندگی اجتماعی خواسته های دانشجویان و اولیای آنها پاسخگو باشند. طراحی با افکار آینده نگرانه می تواند یک راه عملی و مناسب جهت حل مشکلات و وضعیت دشوار خوابگاه های امروزی باشد خوابگاه ها نه تنها باید مکان های مطلوبی برای خوابیدن باشند بلکه باید موقعیت های مناسبی را جهت رشد فردی و تحصیلی دانشجویان فراهم آورند دانشجویان اولیا و مدیران انتظار دارند که خوابگاه ها فضای اجتماعی و خصوصی مناسب محرمیت و خلوت شخصی بدون ایزوله کردن و منزوی کردن همراه با بیشترین میزان انعطاف پذیری را برای دانشجویان فراهم آورند.
نحوه قرار گرفتن اتاق ها نحوه برخورد با فضای عمومی به کارگیری مبلمان تکنولوژی و نورپردازی مناسب می توانند ابزارهای مناسبی برای رسیدن به این اهداف باشند. - مرتضوی، - 1367 در واقع این ها مواردی هستند که در مباحث روانشناسی محیطی با معیارهای خاصی همچون خلوت، فضای شخصی و رفتارهای قلمروپایی تعریف می شوند. این عوامل، ادراک، راحتی و کیفیت محیط را تحت تأثیر قرار می دهند. نیاز به خلوت؛ فضای شخصی و قلمروپایی در انسان عمومیت دارد و به ارضای نیازهای دیگری چون امنیت، خودشکوفایی و عزت نفس ارتباط دارد . خلوت، فرایند تنظیم مرز میان افراد است و چگونگی تعامل فرد با دیگران را مشخص می کند. فرد یا گروه، گاه بر داده های خارجی راه می گشایند و آن را دریافت می کنند و گاهی نیز راه را بر محیط بیرون می بندند و هر گونه تماسی را با آن قطع می کنند.
دو جنبه ی مهم این مقوله " خلوت مطلوب" و " خلوت کسب شده" است. " خلوت مطلوب" میزان آرمانی تعامل با دیگران است و " خلوت کسب شده" میزان واقعی تعامل با دیگران. حالت بهینه ی خلوت وقتی حاصل می شود که این دو میزان با هم برابر باشند. اما اگر خلوت کسب شده، کمتر یا بیشتر از خلوت مطلوب باشد - ارتباط خیلی زیاد یا خیلی کم - ، آنگاه حالت تعادلی فرد از بین می رود . - سامانی، - 1386بر اساس تعریف سامر3 منظور از فضای شخصی محدوده ای است پیرامون جسم فرد که با مرزی نادیدنی مشخص می شود و کسی نباید پا را به درون آن بگذارد. فضای شخصیالزاماً مدور نیست و در همه ی جهات به یک اندازه گسترش نمی یابد .
در واقع فضای شخصی تفکیک یا مرزی نامریی است میان خود و دیگران و این که به گفته ی سامر به فرد متصل و وابسته است و فرد هر جا که برود فضای شخصی اش را با خود می برد، در صورتیکه قلمرو معمولاً به منطقه ای جغرافیایی اطلاق می شود که غیرمتحرک و ثابت است. می توان گفت که فضای شخصی، محیطی است که در آن درجات و شکل های گوناگون تماس اجتماعی امکان برقراری پیدا می کند. بر طبق تعریف آلتمن رفتار قلمروپایی ساز و کاری است برای تنظیم حریم بین خود و دیگران که با شخصی سازی یا نشانه گذاری یک مکان یا یک شی و تعلق آن به یک فرد یا یک گروه تعیین می شود .
خوابگاه های اولیه در کشورهای پیشرفته، شامل منازل قدیمی بوده که در اختیار دانشجویان قرار داده می شده است. با پیشرفت زمان و تکنولوژی معماری، خوابگاه های جدیدی برای دانشجویان طراحی گردید. به طور کلی این خوابگاه ها از ابتدا تا به امروز 4 نوع را شامل می شود: - 1 خانه های کوچک، -2 خانه های بزرگ، - 3 خوابگاه به فرم خوشه ای و -4 خوابگاه به فرم راهرویی . اما طراحی های خوابگاه های فوق در بسیاری از موارد با در نظر گرفتن مسایل اقتصادی جامعه انجام می شده است که در کمترین فضا، بیشترین افراد را قرار دهند بدون آنکه تأثیر چنین محیط هایی را بر فاکتورهای روحی، عاطفی و عملکردی دانشجویان در نظر داشته باشند.
همین امور باعث اختلال در محدوده های خلوت شخصی و قلمرو انسانی می گردد و نارضایتی آنان را از محیط زندگیشان به دنبال دارد. در سی سال گذشته در مورد تأثیر شرایط محیطی و معماری خوابگاه های دانشجویی بر روی رفتارهای روانی و عاطفی و عملکردهای تحصیلی دانشجویان مطالعه ی چندانی انجام نشده است. با توجه به این که عده ی کثیری از دانشجویان غیر بومی بوده و از خوابگاه استفاده می کنند، بررسی تأثیرات زندگی در خوابگاه و تأثیر نوع خوابگاه از لحاظ معماری و روانشناسی می تواند با ارزش باشد که در این پژوهش مورد بررسی قرار گرفته است. - سامانی، - 1388
روش تحقیق
جامعه ی آماری این پژوهش از بین دانشجویان خوابگاه های دخترانه دانشگاه آزاد اسلامی بوشهر در مقاطع و رشته های مختلف تحصیلی بوده است. عده ی کثیری از دانشجویان از نقاط مختلف کشور در این شهر مشغول به تحصیل می باشند. در ابتدا برای پی بردن به شرایط خوابگاهی در این شهر و ترجیحات دانشجویان، چه از لحاظ شرایط محیطی و معماری و چه از لحاظ رفتاری و روانشناسی به دو خوابگاه مراجعه شد . در واقع در این پژوهش از روش "تحقیق پیمایشی" استفاده شده است که هدف این نوع روش مطالعه، نگرش و سطح دانش یک جمعیت و ترجیح استفاده کنندگان است. مصاحبه مورد نظر بین 100 دانشجوی دختر در تمام مقاطع تحصیلی انجام گرفت .
ابزار سنجش
بر اساس مصاحبه ی سارمان یافته انجام شده با دانشجویان، که شامل چهار گروه سوالات سازمان یافته بود. گروه اول سؤال ها شامل 11 سؤال در مورد اطلاعات فردی از جمله جنس، وضعیت تأهل، نام خوابگاه، آدرس خوابگاه، رشته تحصیلی، مقطع تحصیلی، دانشکده ی محل تحصیل، مدت تحصیل در دانشگاه، مدت اقامت در خوابگاه، شهر محل سکونت دایمی دانشجو، و میزان درآمد ماهیانه ی خانواده بوده است. گروه دوم سؤال ها،28 سؤال و در مورد ترجیحات دانشجویان در حوزه ی محیط ومعماری خوابگاه از جمله ترجیح آن ها در مورد اندازه و ظرفیت اتاق ها، نوع تخت، شرایط فضاهای مشترک و عمومی، امکانات خوابگاه، انعطاف پذیری، نورگیری، نورپردازی، رنگ و پوشش فضاها، فضاهای باز و بسته و خوابگاه
ترجیحی به لحاظ قرارگیری در شهر بوده است. دسته ی سوم سؤال ها شامل دو سؤال در مورد نوع خوابگاه فعلی و نوع خوابگاه ترجیحی هر دانشجو بود که در ابتدای این دو سؤال، انواع خوابگاه ها همراه با هزینه ی حدودی آن ها تعریف شده و پاسخ های دانشجویان بر اساس این تعاریف صورت گرفته است. دسته ی چهارم سؤال ها شامل 10 سؤال در مورد مبانی روانشناسی محیطی از جمله آرامش، ازدحام، خلوت شخصی، راحتی، احساس فرصت، امنیت، فضای دوستانه، روابط اجتماعی و فعالیت های گروهی و حس حضور در خانه، بوده که پاسخ ها به صورت پنج گزینه ای طیف لیکرت از خیلی کم تا خیلی زیاد طراحی شده است.
یافته ها
از بین 100 پاسخ دهنده به سوالات مصاحبه که مقطع تحصیلی در این تحقیق به دو گروه تحصیلات تکمیلی، شامل دانشجویان مقاطع کارشناسی ارشد ، 54 نفر 54 - درصد - ، و مقاطع پایین تر از تحصیلات تکمیلی، شامل دانشجویان مقاطع کاردانی و کارشناسی، 46 - 46 درصد - دسته بندی شده است. همچنین 38 دانشجو 38 - درصد - از شهرهای بزرگ و 62 دانشجو - 62 درصد - از شهرهای کوچک بوده اند. در قسمت سؤال در مورد نوع خوابگاه فعلی و نوع خوابگاه ترجیحی، در ابتدا سه نوع خوابگاه تعریف و هر نوع خوابگاه برای انتخاب خوابگاه ترجیحی نیز بیان شد. انواع خوابگاه عبارتند از: خوابگاه راهرویی، که اتاق ها در طرفین یک راهروی بلند قرار دارند و سرویس های بهداشتی، حمام و آشپزخانه در بیرون از اتاق ها به صورت مشترک قابل استفاده هستند.
خوابگاه خوشه ای، که هر 3 اتاق یا بیشتر دارای فضای مشترک نشیمن، آشپزخانه، سرویس های بهداشتی و حمام است؛ و خوابگاه سوییتی، که هر اتاق دارای سرویس های بهداشتی، حمام، آشپزخانه و فضای نشیمن جداگانه است.نتایج به دست آمده نشان می دهد که در حال حاضر از بین 100 دانشجو،72 نفر در خوابگاه راهرویی، 28 نفر در خوابگاه سوییتی اقامت دارند. البته دانشجویانی که در مصاحبه، خوابگاه فعلی خود را از نوع سوییتی درج کرده بودند، اشاره داشته اند که اتاق آن ها یکی از فضاهای مربوط به اتاق سوییتی،مثلاً آشپزخانه را ندارد. اما در مورد خوابگاه ترجیحی ، 15 نفر خوابگاه راهرویی و 85 نفر خوابگاه سوییتی را ترجیح دادند..
