بخشی از مقاله
چکیده
پیشگیری از وقوع جرم، مهمترین دغدغه حکومت ها و جرم شناسان، هنگام وقوع اقدامات مجرمانه است. دین مبین اسلام، در این باره رویکردی پیشگیرانه دارد و از راه آموزه های اعتقادی و اخلاقی و رفتاری، به مبارزه با ایجاد جرائم برخاسته است. بر این اساس، نگارنده پس از بررسی متون دینیِ ارائه دهنده راهکارهای پیشگیری از وقوع جرم، به طرّاحی پرسش هایی مانند » چیستی راهکارهای عملی و اثرگذار در پیشگیری از جرائم مالی و اقتصادی از منظر قرآن « پرداخته و در قالب تحقیقی کاربردی و با روش نقلی و وحیانی، آنها را به روشنی پاسخ داده است.
از دیدگاه قرآن حکیم، انسان شناسی و خداشناسی، ایمان به انبیا و اولیا و باورداشت روز رستاخیز از راهکارهای معرفتی اثرگذار در پیشگیری از مطلق جرم است، همچنین برخی فروع عملی دینی، نظیر نماز و روزه و حج و جهاد و امر به معروف و نهی از منکر، نقش سازندهای در این باره دارند. این کتاب آسمانی برای مبارزه با وقوع جرائم مالی و اقتصادی نیز رهنمودهای ارزشمندی دارد، مانند معادباوری و توجه به بُعد ارزشی ثروت و تعدیل آن از راه انفاقهای واجب و مستحب.
کلید واژگان: قرآن کریم؛ پیشگیری از جرم؛ جرائم اقتصادی.
مقدمه
اقتصاد، مهمترین عاملی است که جامعه انسانی را بر اساس خود پایدار میدارد و خدا آن را مایه قوام اجتماعی قرار داده است. اگر از انواع گناهان و جرائم و جنایات و تعدیات و مظالم به گونه دقیق آمارگیری کنیم و به جستجوی علت آن بپردازیم، خواهیم دید که علت بروز تمامی آن یکی از دو عامل فقر مفرط و ثروت بی حساب است که انسان را به اختلاس اموال مردم از راه سرقت و راه زنی، آدم کشی،گران فروشی، کم فروشی، غصب یا اسراف و تبذیر در خوردن، پوشیدن، تهیه مسکن و همسر و بی بند و باری در شهوات و هتک حرمت ها، شکستن حریم ها و تجاوز در جان و مال و ناموس دیگران وادار میکند.
همه مفاسدی که از این دو ناحیه ناشی می شود، هر یک به اندازه خود، تاثیر مستقیمی در اختلال نظام بشری دارد، نظامی که باید حیازت اموال، جمع آوری ثروت، احکام مجعول برای تعدیل جهات مملکت و جدا ساختن آن از خوردن مال باطل را ضمانت کند. اگر این نظام مختل گردد، هر کس به خود حق میدهد که هرچه به دستش سد، تصاحب کند و از هر راهی که برایش ممکن باشد، ثروت جمع کند، مشروع باشد یا نامشروع .
در این صورت، جامعه انسانی به گونه یک محیط حیوانی پست در میآید که جز شکم و شهوت هیچ همی در آن یافت نمی شود و به هیچ سیاست و تربیتی و با هیچ کلمه حکمتآمیز و موعظه ای کنترل نمیشود.. این پژوهش برخلاف دیگر تحقیقات، با تقسیم بندی اصولی جرائم و جداسازی راهکارهای علمی و معرفتی پیشگیری از انواع جرائم، نگاهی هدفمند و جزئی به این مقوله دارد که بی شک در بهره مندی هر چه بیش تر بخشهای مختلف نظام اسلامی از این پژوهش یاری رسان خواهد بود.
در این نوشتار، پس از بیان اهمیت اقتصاد در برپایی جوامع، به چیستی و اقسام جرائم مالی و اقتصادی می پردازیم ، سپس برخی راهکارهای پیشگیری و مقابله با آن تبیین میشود:
. 1 چیستی و گونه شناسی جرائم مالی و اقتصادی
در این بخش، پس از بیان چیستی جرائم مالی و اقتصادی، به بیان انواع آن میپردازیم:
أ. چیستی جرائم مالی و اقتصادی
تجاوز به مال، از جرائمی است که اسلام با آن برخورد کرده است و از مصادیق آشکار آن میتوان به سرقت، ربا، قمار و رشوه اشاره کرد. از انگیزههایی که فرد را سوی جرائم علیه اموال سوق میدهد، تن پروری و فرار از کار و فعالیت و پیدایش یک مسیر کوتاه جهت رسیدن به مال و ثروت است. افزون بر این انگیزه فردی، مهم ترین عوامل این پدیده شوم در نظام های اقتصادی نادرست و بحرانهای اقتصادی وتوزیع نامناسب و ناعادلانه امکانات است.
ربا در زمره جرائم اقتصادی است که علت تحریم آن جرمزایی است. قمار نیز جرم مالی دیگری است که حکمت ممنوعیت آن، ایجاد کینه و دشمنی و فراهم شدن زمینه جرم است. برای مقابله و پیشگیری از جرائم علیه اموال، افزون بر کوششی هیئت حاکم در رواج فرهنگ کار انجام دهد، باید اموری چون دستمزد کافی مد نظر قرار گیرد تا از جرم رشوه پیشگیری شود.
حکومت موظف است تا دست کم نیازهای معیشتی مردم را از بیت المال برطرف سازد، چون پدیده شوم رشوه، پایمال کردن حق ضعیف و بیاعتنایی به افراد کم در آمد در عمل نکردن به این وظیفه حکومت ریشه دارد.بر این اساس، میتوان گفت که منظور از جرائم اقتصادی، آن دسته از جرائمی است که به پایمال کردن حقوق مالی شخص یا گروهی میانجامد که مهمترین آنها عبارتند از: کلاهبرداری، خیانت در امانت، سرقت، اختلاس و... .
فقر و محرومیت بسیار یا ثروت کلان و بی اندازه از عوامل مهم در ایجاد جرائم اقتصادی است. حضرت امیر - ع - در این خصوص به فرزندش فرمود: » فرزندم ! از فقر بر تو می ترسم و از آن به خدا پناه ببر، چون فقر دین انسان را ناقص و عقل و فکر او را مضطرب، مردم را نسبت به تو بدبین و تو را نسبت به مردم بدبین می سازد - .«نهج البلاغه، خطبه - 23 از این رو آن حضرت، در خصوص پیشگیری از فقر، مبارزه با آن را تکلیف آحاد جامعه معرفی میکند و می فرماید: »اگر یکی از شما خویشاوند خود را درویش ببیند، مبادا یاری خویش را از او دریغ دارد و از پای بنشیند - .«
فقر و محرومیت از یک سو وضعیتی ناهنجار از نظر اقتصادی و اجتماعی محسوب می شود که معلول عوامل خاص خود است و از سوی دیگر، سبب بروز ناهنجاریهای اخلاقی و رفتاری می شود و انسانهای ضعیف را در آستانه ارتکاب جرم و کجروی قرار میدهد. فقر در آموزههای دینی امری نامطلوب معرفی شده که نه تنها از نظر رفتاری بر انسان تأثیر میگذارد، بلکه از نظر اعتقادی نیز میتواند او را تا مرز کفر پیش برد، چنانکه پیامبر اکرم - ص - فرمود: کاد» الفقر ان یکون کفراً - .«کلینی، :1365 ج2، ص 307 -
در مقابل، ثروت نیزالزاماً مانع جرم نیست، بلکه گاهی ریشه جرائم مهمی است و یک عامل جرمزا معرفی شده است. ثروت در کنار پیشرفت و تعالی روح در خدمتگزاری به دیگران، میتواند عامل سقوط و انحطاط و سرکشی انسان نیز باشد و زمینه بسیاری از انحرافات را برای او فراهم کند.
قرآن کریم به صراحت استغنا را عامل طغیان و سرکشی دانسته و برخورداری از نعمتهای الاهی را زمینه اعراض از حق، غرور و تکبر معرفی کرده است - اسراء: . - 83 /17 امام علی - ع - در این باره میفرماید : »مال، پیشوای تبهکاران و مایه شهوتها است - .«نهج البلاغه، خطبه 316 -
ب. گونه شناسی جرائم مالی و اقتصادی
در این بخش به مهمترین اقسام جرائم اقتصادی و برخی آثار زیانبار آنها اشاره میشود:
یکم. رباخواری و سود مضاعف رباخواری از مهمترین مشکلاتی است که از بدو پیدایش قرض و تجارت به وجود آمده و تقریباً در هر جامعه ای کم و بیش وجود داشته است. ربا یعنی زیادی بر اصل مال، بدون عقد معامله. دین اسلام ربا را همتای بزرگترین گناهان دانسته و آن را به شدت نکوهیده است - بقره: . - 279/2 از دیدگاه دین، پدیده ربا، جنون سرمایه داری است که حالتی نامتعادل پدید میآورد که در آن، اهداف تابع امیال نفسانی است و حرکتهای آن سمت و سوی هدفمندی ندارد. - بقره: 275/ 2 -
