بخشی از مقاله
چکیده
مقوله ی اقتصاد یکی از ارکان اساسی ومهمی است که در هر حکومتی و هر جامعه ای همواره مورد توجه قرار گرفته است ولازمه ی رشد وپیشرفت همه جانبه به شمار می رود،لذا یکی از اموری که درمتن اقتصاد جامعه باآن روبرو هستیم مساله ی فساد می باشد،برای برون رفت از فساد اقتصادی می توان اقدامات امام علی - ع - رادراین زمینه به عنوان یک الگوی کاربردی به کار بست،جامعه ی اسلامی پس از رحلت پیامبراکرم - ص - وجریان خلافت از میسر واقعی خود به مرورمنحرف گردید ودچار مفاسد اقتصادی گردید،دراین نوشتار روشی که بکار برده ایم روش تحلیلی.توصیفی وکتابخانه ای است ،که برآن شدیم راهکارهای امام علی - ع - رادر مقابله با فساد اقتصادی مورد پژوهش قراردهیم،امام علی - ع - باروی کارآمدن به سبب رویارویی با مفاسد اقتصادی ،به عنوان امام وپیشوای جامعه اسلامی برای اصلاح این امور دست به عزل ونصب هایی در زمامداران خود وهمچنین ایجاد دستگاههای نظارتی نمود وبه تیع آن عدال ت اقتصادی رادر ساختار حکومتی پیاده نمودند،که با توجه به زمان کمی که دردست داشتند وموج مخالفتها توانستند مسیرحکومت را به دوران رسول گرامی اسلام - ص - بازگردانند.
کلمات کلیدی:فساد، اقتصاد،راهکار،نهج البلاغه،امام علی - ع - .
مقدمه
دوران حکومت امام علی - ع - الگویی برای بشریت وگنجینه ای ارزشمند برای کسانی است که خواستار عدالت درتمامی زمینه ها هستند.امام علی - ع - در وضعیتی حکومت رابه دست گرفتند که جامعه ی اسلامی دردوران 25 ساله بعداز رسول االله - ص - بحران ها،کج رفتاری هاوتغییر سنت های زیادی را تجربه کرده بود،ازاین رو درچنین جامعه ای که بسیاری از سنت های پیامبر فراموش شده بود،ایجاب می کرد ارزش های الهی زمان رسول اکرم - ص - احیاء شود،در اینچنین فضایی حضرت علی - ع - با حضور حاضران برای بیعت مواجه گردیدواعلام نمودند که به کتاب خدا وسنت پیامبر - ص - وروش خود عمل خواهد کردوسنت غلط گذشته را طرد کرده واموالی را که به ناحق از بیت المال رفته باز خواهد گرداند.گرچه در کابین زنان باشد،کسانی راکه شایستگی زمامداری نداشته اند وبه ناحق برآن مسند بوده اند،خلع خواهد کرد - نهج البلاغه خطبه 15 و. - 16
طبیعی است در چنین شرایطی کسانی هستند که این روش رابرنمی تابند،بنابراین مساله ی اصلی این است که امام علی - ع - چه راهکارهایی برای مقابله با فساددر دستگاه حاکم داشتند وبرای مقابله با فسادهایی که بواسطه ی استفاده از مقام ومنصب های دولتی بوجودآمده اند چه سازوکارهایی ابداع نمودند، حضرت امیر - ع - برای نیل به این اهداف دست به عزل ونصب هایی زدندو زمامداران وحاکمان عادل رابه مناطق تحت امر فرستادند ودر دستوراتشان براجرای عدالت در بین مردم تاکید داشتند،ازبیشترین اصلاحات حضرت،اصلاحات اقتصادی ومبارزه با مفاد اقتصادی می باشد،که می توان باالگو قراردادن عملکرد امام علی - ع - در جامعه ی اسلامی شاهد از بین یردن مفاسد اقتصادی دردرون حکومت باشیم، ونظام حکومتی حضرت امیر - ع - راالگویی برای برنامه ریزی وسیاستگذاری درامر حکومت داری قرار دهیم.درزمینه پیشینه تحقیق،لازم است یادآورشوم که پژوهشهایی بصورت خاص مانند فساد اداری صورت گرفته است درحالی که نوشتارموجود به تمامی اصلاحات وراهکارهای امام علی - ع - در مبارزه با فساد پرداخته است.
-1واژه شناسی
.1-1مفهوم اقتصاد
اقتصاد از ریشه - - قصد - - به معنی - - راستی راه - - است.اقتصاد در لغت به دو معنی است، یکی از آن دو پسندیده است که حد وسط و میانه افراط و تفریط است مانند جود که حد وسط اسراف و بخل محسوب می شود، یا شجاعت که حد وسط تهور و ترس است، و به همین معنی در قرآن به کار رفته است: واقصد فی مشیک: در رفتارت میانه را برگزین - سوره لقمان،آیه . - 19و دوم به امری اطلاق می گردد که بین پسندیده و ناپسند در نوسان است، مانند آن چه که بین عدل و جور، قریب و بعید فرض می شود، فمنهم ظالم لنفسه و منهم مقتصد:بعضی از آنان بر خود ستم کردند و بعضی راه میانه را برگزیدند - سوره فاطر،آیه . - 32 و در اصطلاح اقتصاد - حالت میانه و اعتدال بین زیاده روی و خست ورزی است و خداوند می فرماید:»و الذین اذا انفقوا لم یسرفوا لم یقتروا و کان بین ذلک قواما - «سوره فرقان آیه . - 67
و آنان که چون هزینه کنند، اسراف نمی کنند و خست نمی ورزند بلکه میان این دو راه، اعتدال را در پیش می گیرند - و همین مفهوم در کلام امیرالمؤمنین در نهج البلاغه به لفظ اقتصاد تعبیر شده است.امام علیه السلام می فرماید:»ما عال من اقتصد:هر کس میانه روی پیشه کند ،صرفه جویی کند،نیازمند نگردد - «حکمت . - 140 در نامه حضرت به زیاد آمده است:» و دع الاسراف مقتصدا: زیاده روی بگذار و میانه رو باش - «نهج البلاغه،نامه . - 21بنابراین روشن می شود که - - قصد - - روش معقول و راه استوار بین افراط و تفریط است .ونتیجه اینکه تعدی وتجاوز ازاین حد به معنی این است که انسان است درراه نادرست قدم نهاده است.لفظ اقتصاد به این مفهوم متداول و رایج در نهج البلاغه بسیار به کار رفته است تا بیانگر مفهوم امروزی این اصطلاح باشد.
لودویکبر براین باور است که: - - علم اقتصاد علمی است که به بررسی رابطه انسان با نیازهای مادی اش که به رایگان در طبیعت وجود دارد، می پردازد. - - روشنفکران اسلامی کوشیدند که علم اقتصاد را از مکتب اقتصادی جدا کنند، - - نبهانی - - اقتصاد را در تنظیم ثروت و تأمین وافزایش آن می داند، و می گوید: - - علم اقتصاد در این باره بحث می کند، اما چگونگی توزیع ثروت از وظایف سیستم یا نظام اقتصادی است و بر این اساس، تنظیم ثروت علم است و توزیع آن نوعی اندیشه - - و با استناد به این تقسیم بندی و در پرتو آن چه که در نهج البلاغه آمده است در می یابیم که گفتار امام علی علیه السلام هر دو جنبه را شامل می شود: تنظیم ثروت، و توزیع آن.بدین معنی که هم شامل اصول و سیاست های علم اقتصاد است و هم پایه ها و ارکان مکتب اقتصادی را در بر می گیرد که خود نشانگر اهمیت دادن اسلام به هر دو جنبه اقتصاد است . - حائری،20 :1386، - 15
وضعیت اقتصادی درزمان امامت حضرت علی - ع -
پیش از آنکه امیرمومنان علی - ع - زمام امور رابه دست بگیرد،تحولات اقتصادی عظیمی به تدریج در جامعه وحکومت روی داده بود ومناسبات متعادل اقتصادی عصر پیامبر - ص - به شدت دگرگون شده بود،وعدالت اقتصادی رخ برتافته واستکبار اقتصادی جلوه یافت،این تحول دردوران خلیفه سوم به صورت چپاول اقتصادی ومکنت مال.جامعه رابه بحران کشاند،ثروت ها ودارایی های عمومی دراختیار یک طبقه خاص قرارگرفت،به طوری که جامعه به شدت گرفتار افزون طلبی وثروت داری از یک سو ونیازمندی وفقرازسوی دیگر شده بود،وبانگاه مالک مدارانه زمامداران به مردم وبه اموال ودارایی ها،هرگونه خود می خواستند با مردمان وحرمت واموال وامانت ها،رفتا می کردنند - گلپایگانی،. - 53 :1379
حضرت علی - ع - در خطبه شقشقیه این مطلب رابا شناساندن عثمان ای چنین بیان می کند:یْنَ نَثِیلِهِ وَ» مُعْتَلَفِهِ وَ قَامَ مَعَهُ الَبَنُواللﱠهِأَبِیهخِضْمَهَیَخْضَمُونَالْإِبِلِمَ نِبْتَهَ الرﱠبِیعِ إِلَی أَنِ ِ فَتْلُهُ وَ أَجْهَزَ هُعَلَیْهِوَکَبَتْعَمَلُبِهِ بِطْنَتُهُ: تا سومین به مقصود رسید و همچون چارپا بتاخت، و خود را در کشتزارمسلمانان انداخت، و پیاپی دو پهلو را آکنده کرد و تهی ساخت. خویشاوندانش با او ایستادند، و بیت المال را خوردند و بر باد دادند. چون شتر که مهار برد، و گیاه بهاران چرد، چندان اسراف ورزید که کار به دست و پایش بپیچید و پرخوری به خواری، و خواری به نگون ساری کشید - «نهج البلاغه،خطبه . - 3درچنین وضعیتی امام علی - ع - در همین خطبه اشاره می کند که پس از
