بخشی از مقاله
چکیده
در قرن حاضر دستیابی به آب جهت کشاورزی در دنیا به مسئلهای کلیدی تبدیل شده است و بخش کشاورزی به عنوان عمدهترین مصرفکننده آب باید در فکر ایجاد راهکاری جدید برای جبران کمبودها و اتخاذ راهکارهای مدیریتی ویژه در راستای تولید محصول بیشتر به ازای هر واحد حجمی آب باشد. در ایران نیز به دلیل مواجهه با بحران کم آبی، دستیابی به مدیریت یکپارچه منابع آب ضرورتی انکارناپذیر است و کمبود آب همراه با افزایش جمعیت،کاهش نزولات جوی، افت سطح آبهای سطحی و زیرزمینی، تخلیه بیرویه چاهها و عدم مدیریت صحیح منابع آب زندگی و فعالیتهای کشاورزی را به طور جدی تهدید میکند.
بنابراین مدیریت تأمین و توسعه منابع آب به عنوان یک عامل پویا و راهکار مؤثر در جهت سیاستگذاری و برنامهریزی ضروری به نظر میرسد. لذا هدف این مطالعه که به صورت اسنادی صورت گرفته است ارائه راهکارهایی برای مدیریت منابع آب در بخش کشاورزی است. یافته ها حاکی از آن است مهمترین راهکارها شامل مدیریت یکپارچه منابع آب، مدیریت پایدار آب، افزایش بهرهوری، تبیین مفهوم آب آبی، سبز و آب مجازی جهت در استفاده درست از منابع آب است. از این رو برای موفقیت آمیز بودن مدیریت منابع آب، لازم است تا آگاهیها و نگرشهای مردم اصلاح و ارتقا یابد.
مقدمه
آب یکی از چالشهای قرن حاضر است. کمبود دسترسی به آب در همه کشورهای جهان به یک مشکل و معظل مهم تبدیل شده است - Harun et al., 2015 - از یک سو منابع آب محدود و محدودتر میشوند و از سوی دیگر، مصرف و تقاضا برای آن همواره روبه افزایش است. در حال حاضر، 26 کشور جهان با کمبود شدید آب روبهرو هستند که بیشتر این کشورها در آفریقا و خاورمیانه قرار دارند. نتایج بررسیها نشان میدهد که این کشورها، در سال 2025 میلادی برای تأمین نیازهای کشاورزی، صنعتی و شهری با مشکل کمبود آب مواجه خواهند شد . - Seckler et al., 1998 - کمبود آب در مناطق خشک و نیمه خشک توسعه اقتصادی کشورها را محدود میکند.
Yazdanpanah et al., 2015 - امروزه کمبود آب را میتوان ناشی از انفجار جمعیت، بالارفتن استاندارد زندگی، تغییرات آب و هوایی و مدیریت نادرست منابع آب دانست. راهکاری که میتوان به واسطه آن مشکل کمبود آب را کاهش داد، مدیریت صحیح آب است. نیاز به مدیریت درست آب در بخش کشاورزی ضرورت بیشتری دارد چون بخش کشاورزی بزرگترین مصرف کننده آب در سطح جهان و همچنین ایران است - سلیمانی، . - 1391 ارتقای بهرهوری آب کشاورزی، امنیت غذایی، افزایش و تأمین پایداری مواد غذایی مستلزم کارایی مصرف آب، اصلاح ساختار مدیریتی و بهینهسازی بهرهبرداری از آب است - غنچی و همکاران، . - 1394 از مجموع 164 میلیون هکتاری اراضی کشور، 18/8 میلیون هکتار در چرخهی تولید محصولات کشاورزی قرار دارد که حدود هشت میلیون هکتار آبی و 6/3 میلیون هکتار دیم و بقیه آیش آبی و دیم هستند.
همچنین از نود و سه میلیارد متر مکعب منابع آب مصرفی، حدود هشتاد و شش میلیارد متر مکعب در کشاورزی مصرف میشود - فال سلیمان و چکشی، . - 1390 شیوههای بهرهبرداری از منابع آب از مشکلات اصلی بخش کشاورزی و اساسیترین دلیل عدم توسعه اراضی آبی کشور میباشد. به طوری که راندمان مصرف آب در بخش کشاورزی، که عمدهترین مصرف کننده آب به حساب میآید در شرایط موجود حدود %34 است - شریفان، . - 1377 به عبارت دیگر هم تلفات بسیار بالای آب داریم و هم بهرهوری پایین. در بعضی نقاط استفاده بیرویه و بیش از حد از آبهای زیرزمینی خطر انهدام آبهای زیرزمینی را به وجود آورده است. به طور کلی شرایط استفاده از آب در بخش کشاورزی ایران مطلوب نیست .
کمبود آب و پایین آمدن میزان آب قابل استحصال به دلایلی از قبیل ضعیف بودن مدیریت آن منابع، عدم تعریف درست مسئله کمبود آب و نبودن دیدگاه بلند در نزد مصرف کننده به علت ضعف در اصول ترویجی و آموزشی باعث گردیده در کشور با مشکلات زیادی روبرو گردیم. اثرات منفی ناشی از عدم بهره برداری مناسب از منابع آب ،کاهش چشمگیر و کمبود این منابع بر روی درآمد،تولید و بازدهی در بخش کشاورزی نه تنها باعث دلسرد شدن کشاورزان و ایجاد مشکلات مالی فراوان برای آنها گردیده،بلکه اقتصاد کشور را نیز برای دستیابی به توسعه محروم ساخته است.
کمبود آب همراه با افزایش جمعیت، فرسایش منابع موجود،کاهش نزولات جوی، افت سطح آبهای سطحی و زیرزمینی، تخلیه بیرویه چاهها و عدم مدیریت صحیح منابع آب، زندگی و فعالیتهای کشاورزی روستاییان و کشاورزان را به طور جدی تهدید میکند. از طرفی با وجود اتلاف بالای آب کشاورزی، سرمایهگذاری و تلاشها برای کاهش مصرف آب ناچیز است؛ زیرا در این راستا، تهیه برنامههای ویژه مستلزم تأمین منابع و سرمایهگذاری سنگین است، که دولت به تنهایی از عهده آن برنمیآید - شاهنوشی و همکاران، . - 1391 مدیریت مناسب به منظور مقابله با بحران آب ضروری است.
در واقع مدیریت منابع آبی راهبردهای مهمی در زمینه استفاده بهنیه از منابع و حفاظت از آنها و انتقال به نسلهای آتی را مد نظر دارد . - Ommani and et al., 2009 - اهداف مدیریت مصرف منابع آب شامل بهبود وضعیت تخصیص منابع، بهبود و اعتلای رفتار مصرفکنندگان از نظر تلفات و آلوده کردن آب، اشاعه و ترویج روشهای کاهش تلفات خشکسالی در فعالیتهای کشاورزی و بهبود وضعیت بهرهوری از منابع آب، ظرفیتها و امکانات موجود میباشد - عمانی، . - 1389 در شرایط فعلی معادل 92 درصد از آب کشور در بخش کشاورزی مورد استفاده قرار میگیرد، در حالی که متوسط جهانی آن 70 درصد و در آسیا 81 درصد است. بنابراین این مسئله مطرح میشود که برای افزایش تولید محصولات کشاورزی، آب بیشتر در دسترس نیست.
از اینرو یکی از مشکلات ملی جامعه ما که در آینده حادتر نیز خواهد شد کمبود آب در بخش-های مصرفکننده آب، به خصوص بخش کشاورزی، تأمین امنیت غذایی از منابع محدود آب و چالش کاهش ناگزیر سهم آب بخش کشاورزی برای تأمین آب مورد نیاز محیط زیست است - حیدری، . - 1393 بنابراین سؤالی که برای پژوهشگر مطرح شده و مسأله اصلی این پژوهش را تشکیل میدهد این است که چه راهکارهای مدیریتی برای استفاده مناسب از منابع آب در بخش کشاورزی میتوان ارائه نمود؟ تا در برنامهریزیهای آینده کشور بتوانیم منابع محدود آب را بهتر مدیریت کنیم. برای رسیدن به این پاسخ بررسی روند مدیریت منابع آب در کشاورزی ضرورتی اجتناب ناپذیر است.
مواد و روشها
این مقاله با روش تحقیق توصیفی- تحلیلی که حاصل پژوهشهای کتابخانهای و اسنادی بر پایه پژوهش ها و نتایج روزآمد میباشد که ضمن بررسی وضعیت مصرف و راهکارهای مدیریت منابع آب در بخش کشاورزی ایران را بررسی میکند.
بحث
خدمات مدیریت منابع آب در طول تاریخ اهمیت و ارزش زیادی در توسعه و پیشرفت جوامع داشته است. اهمیت این خدمات از جوامع باستان تاکنون مشهود و قابل ارزیابی است. انسانهایی که در تمدنهای نخستین در نواحی خشک و نیمه خشک میزیستند، مجبور بودند که نسبت به آب و تسلط بر آن آگاهی یابند تا بتوانند از کوچ دایم رها شده و به ثبات و امنیت در سکونتهای دایمی دست یابند. صاحبنظران اعتقاد دارند که انقلاب کشاورزی و صنعتی اروپا بدون تأمین آب برای واحدها و فرآیندهای صنعتی، تأمین آب آشامیدنی، دفع فاضلابها و زهکشی شهرها نمیتوانست تحقق پذیرد و پیش رود.
با این وجود همراه با رشد انفجارگونه جمعیت در قرن بیستم به خصوص در نیمه دوم این قرن خدمات و فعالیتهای مدیریت منابع آب، با صرف میلیاردها دلار هزینه، به حد بیسابقهای رسید. در همین راستا نظام کنونی مدیریت و بهرهبرداری از منابع آب در ایران از حدود 70 سال پیش تحت تأثیر شرایط تاریخی و تحولات اجتماعی کشور، مراحل شکلگیری و تکوین خود را آغاز کرده است. در طی این دوران، شمار جمعیت، الگوی استقرار آن، شهرنشینی و نظام اقتصادی، اجتماعی ایران تحولات عمدهای را تجربه نموده است.
مدیریت آب کشاورزی مجموعه فعالیتهایی است که بین بخشهای توسعه اقتصادی، توسعه روستایی، کشاورزی،عرضه، تأمین و مدیریت محیطی آب قرار میگیرد. مدیریت آب میتواند به ایجاد توانمندیهایی که برای ایجاد کاربریهای متفاوت محیطی نیاز است کمک کند و شرایط دستیابی به سطوح بالاتر منطقهای و شکوفایی ملی را از طریق افزایش بهرهوری میسر سازد - سلیمانی و بوزرجمهری، . - 1391 امروزه مدیریت منابع آب کشاورزی در دو بخش مدیریت عرضه آب و مدیریت تقاضای آب اعمال میشود. مدیریت مناسب یکی از مهمترین عوامل مؤثر بر توسعه اقتصادی است و در کشاورزی مناطق خشک و نیمه خشکی مشابه ایران این مسئله محسوستر است - لطیفزاده و همکاران، . - 1389
مفهوم مدیریت مصرف منابع آب کشاورزی در پاسخ به موضوعاتی در مورد استفاده نامناسب از منابع آب و اثرات مخرب زیست محیطی و اقتصادی کشاورزی سنتی ظاهر شده است. در مدیریت مصرف منابع آب کشاورزی راهبردهای مهمی در زمینه استفاده بهینه از منابع آب، حفاظت از آن و انتقال به نسلهای آتی مد نظر میباشد. از مهمترین این راهبردها عبارتند از: در نظرگرفتن اصل پایداری در کشاورزی و استفاده متعادل از کودها و سموم شیمیایی، توجه به مدیریت تغذیه خاک جهت افزایش قابلیت نگهداری آب توسط خاک، اصلاح فیزیکی اراضی و مسطح کردن آن، استفاده از روشهای نوین آبیاری نظیر آبیاری بارانی و قطرهای، احداث استخرهای ذخیره آب - عمانی و چیذری، . - 1390 از طرفی با توجه به نقش آب در تولیدات کشاورزی از یک سو و کمبود آن از سوی دیگر، استفاده بهینه از این منبع کمیاب را ضروری میسازد.
از اینرو مدیریت آب کشاورزی برای مناطق خشک و کم آب روز به روز بیشتر میشود - فال سلیمان و چکشی، . - 1390 بهبود مدیریت مصرف آب منابع سطحی و زیرزمینی گام مهم و مؤثر در مصرف بهینه آب و افزایش راندمان در بخش کشاورزی محسوب می شود؛ به خصوص بهبود مدیریت در استفاده از منابع سطحی به لحاظ وضعیت نامناسب بهرهبرداری و نگهداری شبکههای آبیاری و زهکشی تأثیر بیشتر و عمیقتری در افزایش راندمان آبیاری و عملکرد کشاورزی خواهد داشت - رضا نژاد و همکاران، . - 1395 در مجموع کارشناسان معتقدند که مدیریت منابع آب کشور در شرایط فعلی مدیریت مناسبی نیست و موجب کمبود و کاهش شدید آب و سطح زیر کشت کشاورزی در برخی از مناطق کشور میشود.
