بخشی از مقاله
چکیده:
نقش آب در تولیدات کشاورزي از یک سو و کمبود آن در مناطق خشک از دیگر سو ، استفاده بهینه از این منبع کمیاب را ضروري می سازد. از این رو مدیریت منابع آب و استفاده بهینه از آن به ویژه در مناطق خشک از اهمیت بالایی برخوردار است. استان یزد نیز به علت حاکم بودن شرایط اقلیمی خشک و فراخشک در آن ، از جمله مناطقی است که همواره از شرایط بی آبی و کم آبی در رنج و سختی بوده است. با توجه به اهمیت این موضوع ، هدف از تدوین این مقاله بررسی وضعیت کشاورزي استان با تاکید بر مدیریت منابع آب کشاورزي استان یزد است. روش تحقیق توصیفی – تحلیلی و از نوع مطالعات کاربردي است.
بررسی هاي صورت گرفته نشان می دهد از مجموع آب مصرفی استان یزد 92,8 درصد در بخش کشاورزي ، 4,6 درصد براي آب شرب و 2,49 درصد در بخش صنعت مصرف می شود. از مجموع اراضی کشاورزي استان نیز بیش از 90 درصد به صورت سنتی از منابع آب استفاده می شود و با توجه به اتلاف بالاي منابع آب در اینگونه شیوه هاي آبیاري ، استفاده بهینه اي از منابع محدود آب استان به عمل نمی آید. همچنین با توجه به وابستگی کشاورزي استان به منابع آب زیر زمینی ، برداشت بی رویه از این منابع باعث افت سالانه سطح آب بین 1 تا 126 سانتیمتر در آبخوان هاي استان شده است.با توجه به گستردگی بحران ، برنامه ریزي صحیح براي استفاده بهینه از منابع آب کشاورزي استان و داشتن مدیریت کارآمد در این زمینه از جمله مهمترین الزامات و اولویت هاي توسعه استان در بلند مدت می باشد.
-1مقدمه
در دهه هاي اخیر به ویژه در سال هاي پایانی قرن بیستم ، آب به عنوان یک موضوع مهم در کانون مباحثات و مذاکرات بین المللی قرار گرفته است و تقریباً هیچ نشست بین المللی را که در مورد آینده جهان در هزاره سوم باشد ، نمی توان سراغ گرفت که در آن آب و مدیریت آن به صورت یکی از اصلی ترین عوامل و عناصر در دستور کار قرار نداشته باشد.مطالعات سازمان ملل متحد در مورد طبقه بندي مسائل و چالش هاي مهم جهانی در قرن بیست و یکم میلادي که در مقیاس جهانی انجام شده است ، نشان می دهد که مساله آب و مدیریت آن از اهمیت بالایی برخوردار است - قربانی و مظلومی ، 8 : 1391 و . - 9بررسی ها نشان می دهد نگرانی هاي موجود در خصوص کم آبی و بحران آب موجب بروز تنش و اختلاف در مناطق مختلف جهان ، به ویژه کشورهاي فقیر خواهد شد.
عواملی همچون تغییرات جوي ، گسترش شهر نشینی و افزایش سرانه مصرف آب در کنار مدیریت سنتی در بهره برداري و مصرف منابع آب در کشاورزي باعث گسترش یحران هاي جدي براي کشورهاي مختلف از جمله ایران شده است - فال سلیمان و چکشی ، . - 200 : 1390 قسمت اعظم خاك ایران با توجه به شرایط جغرافیایی در مناطق خشک و نیمه خشک جهان قرار دارد . در چنین مناطقی زندگی الزاماً در ارتباط با آب شکل می گیرد و وجود منابع آب ، کمیت و کیفیت و نیز دائمی یا موقتی بودن آن همواره در تشکیل اجتماعات انسانی نقش بسزایی داشته است.
بدیهی است در چنین فضایی بدون وجود آب کافی تشکیل جوامع انسانی یا شکل گیري اقتصاد مبتنی بر کشاورزي و بهره برداري زراعی غیر ممکن است - مهدوي ، . - 143 : 1378 بنابر این نه تنها شکل گیري سکونت گاهها بلکه تداوم حیات آنها به منابع آب در کشور وابسته است و برنامه ریزي براي استفاده بهینه از منابع آب اهمیت بالایی در پایداري سکونت گاههاي انسانی به ویژه روستاهاي کشور که متکی به کشاورزي هستند ، دارد.
مطالعات نشان می دهد با گذشت زمان مصرف آب در بخش کشاورزي ایران رو به افزایش است و از 44 میلیارد متر مکعب در سال 1340 به 80 میلیارد متر مکعب در سال 1380 و به حدود 86,5 میلیارد متر مکعب در سال 1390 رسیده است. در شرایط فعلی معادل 92 درصد از آب کشور در بخش کشاورزي مورد استفاده قرار می گیرد ، در حالی که متوسط جهانی آن 70 درصد و در قاره آسیا 81 درصد است - حیدري ، . - 177 : 1393 نقش آب در تولیدات کشاورزي از یک سو و کمبود آن در مناطق خشک از دیگر سو ، استفاده بهینه از این منبع کمیاب را ضروري می سازد.
از این رو مدیریت منابع آب و استفاده بهینه از آن به ویژه در مناطق خشک از اهمیت بالایی برخوردار است - فال سلیمان و چکشی ، . - 201 : 1390 با توجه به اینکه سهم قابل توجهی از اراضی کشاورزي کشور در روستاها قرار گرفته است ضرورت توجه به مدیریت منابع آب در روستاها به ویژه در مناطق خشک اهمیت شایانی دارد. طبق آمارهاي کشاورزي ، بیش از 85,9 درصد سطح زیر کشت آبی و 78,1 درصد باغات و قلمستان هاي کشور مربوط به بهره برداري هاي روستایی است - رضوانی ، - 3 : 1383 و این ارقام نشان دهنده اهمیت مناطق روستایی کشور در مدیریت و برنامه ریزي منابع آب کشاورزي کشور می باشد.
استان یزد نیز به علت حاکم بودن شرایط اقلیمی خشک و فراخشک در آن ، از جمله مناطقی است که همواره از شرایط بی آبی و کم آبی در رنج و سختی بوده است. همچنین وقوع خشکسالی هاي پی در پی و به دنبال آن برداشت بی رویه از سفره آب زیر زمینی به عنوان تنها منبع آب ، موجب افت شدید سطح ایستایی و تغییر در کیفیت آب گردیده است - اکرامی و همکاران ، . - 83 : 1390 در استان یزد بخش کشاورزي بزرگترین مصرف کننده منابع آب است.
از مجموع آب مصرفی استان یزد ، 92,8 درصد در بخش کشاورزي ، 4,6 درصد براي آب شرب و 2,49 درصد در بخش صنعت مصرف می شود. از مجموع 131265 هکتار اراضی کشاورزي استان بیش از 92 درصد به صورت آبی کشت می شود . با توجه به اینکه بیش از 90 درصد از اراضی زراعی و باغی استان به صورت سنتی از منابع آب استفاده می کنند و اتلاف آب در این نوع آبیاري به شدت بالا است - سالنامه آماري استان ، - 1390 بنابر این برنامه ریزي براي استفاده بهینه و مدیریت منابع آب استان به ویژه در بخش کشاورزي از اهمیت فوق العاده اي برخوردار است. با توجه به این مبحث ، در این پژوهش تلاش شده است تا وضعیت بخش کشاورزي استان با تاکید بر منابع آب مورد بررسی قرار گرفته و مهمترین راهکارها براي استفاده بهینه از منابع آب کشاورزي استان ارائه شود.
-2 مبانی نظري
آب از ارزشمندترین منابع طبیعی است که در بخشهاي مختلف استفاده می شود و به منزله یکی از نهاده هاي اصلی تولید محصولات کشاورزي، جایگاه خاصی در توسعه پایدار کشاورزي دارد. در حال حاضر، مصارف آب به طور حقیقی بیشتر از منابع عرضه آن است و بیشترین میزان آب مصرفی نیز در بخش کشاورزي است. بنابراین هر گونه تغییر و بهبود در مدیریت آب، بر توسعه کشاورزي تأثیر خواهد گذاشت. کمبود آب همانند یک بحران رو به گسترش در بیشتر کشورهاي در حال توسعه باعث شده مصرف عقلایی منابع آب و سیاستهاي مناسب آبیاري براي حفظ و نگهداري آن اتخاذ شود.
با توجه به اینکه حدود 70 درصد آب مصرفی در جهان صرف فعالیت هاي کشاورزي می شود، فعالان این بخش اقتصادي باید سازوکارهاي لازم را براي مصرف متعادل و بهینه آب سرلوحه تصمیم هاي خود قرار دهند - حسین زاده و کاظمیه ، 369 : 1392 و . - 370 تداوم افزایش میزان تقاضا براي آب باعث افزایش شکاف میان عرضه و تقاضاي آب شده و افزایش این شکاف توجه جدي به مبانی برنامه ریزي اقتصادي منابع آب و تخصیص بهینه آن را اجتناب ناپذیر کرده و مدیریت تقاضاي آب را ضروري ساخته است.
از یک سو شرایط خاص اقلیمی و پراکنش نامناسب مکانی و زمانی ریزشهاي جوي منجر شده است که ایران در زمرة کشورهاي خشک و نیمه خشک قرار گیرد و از سوي دیگر این مسئله باعث شده است که کمبود آب در ایران یکی از عوامل محدودکنندة اصلی توسعه فعالیتهاي اقتصادي ایران به شمار رود - یزدانی و همکاران ، 1393 ، 41 و . - 42 پایین رفتن سطح سفره هاي آب زیرزمینی وبحرانی شدن وضعیت آب در بیش از 120 دشت از دشت هاي مستعد کشورکه هرساله به این تعداد اضافه می شود، یکی از بزرگترین مشکلات بخش کشاورزي است - مجیدي و همکاران ، . - 776 :
-2-1 پایداري منابع آب
در زمینه پایداري منابع آب از معیارها و تعاریف مختلفی استفاده شده است. برخی از محققان پایداري منابع آب را محدود به جنبه هاي کیفی آن می دانند و این در حالی است که استفاده پایدار از منابع آب مستلزم آن است که قیمت این منابع نه تنها هزینه عرضه، بلکه هزینه هاي فرصت و هزینه جانبی زیست محیطی را نیز شامل شود. بسیاري از اقتصاد دانان بهره وري نهاده هاي تولید را به عنوان شاخص پایداري معرفی می کنند - آقاپور صباغی و همکاران ، . - 314 : 1390
کمیسیون توسعه پایدار سازمان ملل در تعیین پایداري منابع آب ، درصد برداشت از منابع آب تجدید پذیر هر کشور را به عنوان شاخص اندازه گیري بحران آب و ناپایداري آن معرفی کرده است. بر اساس این شاخص ، هر گاه میزان برداشت آب یک کشور بیش از 40 درصد کل منابع تجدید پذیر باشد ، این کشور با بحران شدید آب مواجه است و اگر این مقدار در حد فاصل بین 20 تا 40 درصد باشد ، بحران در وضع متوسط است و چنانچه این شاخص در فاصله 10 تا 20 درصد باشد ، بحران در حد معتدل و براي مقادیر کمتر از 10 درصد ، این کشور بدون بحران آب یا داراي بحران آبی کم تلقی می شود. سازمان ملل بالا بودن این شاخص را داراي تاثیر منفی بر توسعه پایدار ، توسعه منطقه اي و تنوع زیستی می داند. وضعیت کشورهاي مورد مطالعه از نظر این شاخص در جدول 1 نشان داده شده است.
