بخشی از مقاله
چکیده :
افزایش جمعیت ونیاز روزافزون به تولید بیشتر محصولات کشاورزی با توجه به محدودیت منابع آب دردسترس، مروزها ارزش واهمیت آّن را بیش ازپیش روشن ساخته است . درنگرش جدید جهانی ،آب کالایی اقتصادی Bاجتماعی وبه عنوان نیاز اولیه انسان محسوب می شود . هر چند آب یکی ازمنابع تجدید شونده بشمار می رود ، اما مقدار آن محدود است . با توجه به موقعیت جغرافیایی کشور که در ناحیه خشک ونیمه خشک قراردارد و با وجود خشکسالی های مکرر و با توجه به اینکه زراعت آبی رکن اساسی کشاورزی کشور راتشکیل می دهد و پتانسیل آبی دیگر نمی تواند نیازهای روبه رشد تقاضای آب در بخش کشاورزی رابرطرف نماید ناگزیرمکلف بکارگیری موثرمنابع آب وخاک وتامین امکانات لازم جهت بهینه سازی مصرف آب دربخش کشاورزی می باشیم .
هرگونه تولیدموادغذایی وکشاورزی منوط به استفاده صحیح ومنطقی از منابع آبی محدودکشور است . میزان هدررفت آب درکشور28تا30 درصد می باشد درحالی که این اتلاف در دنیا9 تا 12درصد گزارش شده است در حال حاضرحدود94 درصداز منابع آب کشور در بخش کشاورزی مصرف می گردد - عقیلی ناطق ،. - 1389 جهت بهبود این ذخایر نیازمند افزایش بازده مصرف آب وهمچنین مدیریت بهینه منابع آب می باشد . این مقاله به بررسی ظرفیت ها و محدودیت های منابع آب مصرفی در بخش کشاورزی پرداخته سپس جهت تامین امنیت غذایی وتوسعه کشاورزی، راهبردهایی مهم ، جهت جلوگیری از هدر رفت منابع و تحقق نظام جامع مدیریت آب و ا فزایش بهره وری آب دربخش کشاورزی پیشنهاد می نماید .
واژگان کلیدی : استفاده بهینه ، ایران ، کشاورزی ، مدیریت ، منابع آب
مقدمه :
آب به عنوان منبع حیات ازعوامل رشدوتوسعه درجوامع بشری می باشد .با نگاهی به تاریخ مشاهده می شود ،درجایی که آب وجودداشته زمینه های تمدن فراهم شده است . مقایسه کشورهای واقع در منطقه معتدله با کشورهای مستقر درنواحی خشک ونیمه خشک زمین نشان می دهد که کمبود آب ،به ویژه آب با کیفیت خوب یکی از عوامل مهم بازدارنده توسعه کشاورزی واقتصادی واجتماعی دراکثر کشورهای درحال توسعه به خصوص کشورهای واقع درکمربند خشک ونیمه خشک وگرم جهان است . در این مناطق مهمترین مساله درمدیریت منابع آب ایجادتعادل بین عرضه وتقاضای آب می باشد .
مجموعه اقداماتی که تاکنون درکشور درارتباط با تامین آب کشاورزی ، شهری وصنعتی انجام شده ،عمدتا درزمینه مدیریت تولید وعرضه آب بوده وکمترتوجهی به مصرف گردیده است .از آنجا که مقدارعرضه اقتصادی آب همیشه محدود بوده ومقدارتقاضانیز با افزایش جمعیت دائما افزایش می یابد ، برنامه ریزی در راستای استفاده از بهینه از منابع آب از اهمیت ویژه ای برخوردار است با کمیاب ترشدن آب دراین مناطق ضرورت استفاده از مکانیزمهای مناسب تر جهت تخصیص وبهره بردای از منابع آب بیشتر احساس می شود - خاکسار فرد ،. - 1373 فائو اعلام کرده است که برای تامین غذایی مورد نیاز جمعیت 9میلیارد نفرجهان درسال 2050 باید تولید کنونی را دوبرابرکرد .
تحقق این هدف مستلزم رفع موانعی چون ، محدودیت زمین وکشاورزی ، کمبود آب قیمت بالای انرژیافت سرمایه گذاری درزمینه تحقیقات کشاورزی و افزایش ضایعات غذایی می باشد . - - اتخاذ سیاست ها وخط مشی ها درمدیریت منابع آب ایران ، مستلزم توجه به حوزه های مدیریتی است که هر کدام از این حوزه ها خوددارای گستردگی وپیچیدگی است و عزم راسخ وتوان بالایی را برای ارایه برنامه های منسجم علمی می طلبد . درحال حاضر سرانه منابع آب تجدیدپذیر درایران 2000 مترمکعب است .که برابر پیش بینی های یونسکو بادرنظرگرفتن دو عامل اقلیمی ورشدجمعیت درسال2025 میلادی سرانه منابع آب تجدید پذیر به حدود 1000 مترمکعب کاهش می یابد واین موضوع خودشرایط سختی رافراروی سیاستگذاران بخش آب در ایران می گذارد - United nation , 1997 - .
آب درطبیعت به صورتهای مختلفی وجوددارد که می توان آن را به سه دسته تقسیم کرد :
-1 نزولات آسمانی : متوسط بارش جهان حدود 800 میلیمتر ودر کشور 250 میلیمتر می باشد . حجم حاصل از نزولات جوی در سال با احتساب 250 میلیمتر بارش در سطح کشور 416 میلیارد متر مکعب می باشد که 125 میلیارد متر مکعب آن در سطح دشتها و 291 میلیارد متر مکعب دیگردر مناطق کوهستانی است .حدود70درصد از این آبها دوباره بصورت تبخیر وارد اتمسفر می شود 298 - میلیارد متر مکعب - - کردوانی ، - 1387
- 2 آبهای سطحی : آبهای سطحی از آن مقدارباران تشکیل می شود که خاک قادر به جذب آنها نیست ویا پس از نفوذ درزمین به صورت چشمه سارها وامثال آن اززمین خارج می شود وجویبارها و رودها وغیره را ایجاد می کند .در ایران حدود 22 درصد از نزولات جوی یعنی معادل 91/6 میلیارد متر مکعب به صورت آبهای سطحی در آبراهه ها جاری شده و6 درصد دیگر که معادل 27 میلیارد متر مکعب می باشد به آبخوانها نفوذ می کند . جریان آبهای سطحی با ورود 12 میلیارد متر مکعب آبهای مرزی جمعا به 103/6 میلیارد متر مکعب می رسد .
-3 آبهای زیرزمینی : قسمتی از آب حاصل ازبارندگی هادرسطح کره زمین به داخل زمین نفوذ می کند .این آب نفوذی سرانجام به طبقه غیر قابل نفوذ برخورد می کند ودرآنجا جمع میشود وآب زیرزمینی را تشکیل می دهد ،شامل چاه ،قنات ،چشمه .
منابع آب زیرزمینی کشور مشتمل بر 25 میلیارد متر مکعب نفوذ مستقیم از بارندگی ،13میلیارد متر مکعب مستقیم از جریانهای سطحی رودخانه و18 میلیارد متر مکعب برگشت آبهای مصرفی به آبخوانهای زیرزمینی جمعا 56 میلیارد متر مکعب می رسد . میزان برداشت از آن 61/3 میلیارد متر مکعب در سال می باشد بنابراین سالانه حداقل 4/8 میلیارد متر مکعب اضافه برداشت از آبخوانها صورت می گیرد . - کردوانی ، - 1383براساس گزارش های موجود میزان هدر رفت آب در کشور 28 تا30درصد برآورد شده است .درحالیکه این مقدار اتلاف در دنیا 9تا12درصد گزارش شده است . میزان آب مصرفی جهت تولید محصول کشاورزی به عوامل متعددی از جمله نوع محصول ،نحوه آبیاری ومحل کشت بستگی دارد .
از مهمترین چالشهای پایین بودن کارایی آبیاری وتلفات آب دربخش کشاورزی کشور را میتوان به عوامل : پایین بودن راندمان آب ازمنبع تامحل مصرف ، تلفات زیاد آب درمزارع کشاورزی ،عدم تاوزن بین عرضه وتقاضای آّب ، نامناسب بودن شکل واندازه مزارع در ارتباط با مقدار آب ونحوه آبیاری ، عدم آگاهی کشاورزان ازاهمیت بهینه سازی کارائی مصرف آب آبیاری ،عدم استفاده ازروشهای آبیاری مناسب ، نامناسب بودن کیفیت بعضی از اراضی وپیشروی آبهای شور ، عدم اعمال تعرفه های مناسب مصرف آب برای محصولات مختلف ونامناسب بودن نظام قیمت گذاریآب اشاره نمود . محدودیت منابع آب شیرین در ایران ، استحصال غیراستاندارد آبهای زیرزمینی ، عدم کنترل صحیح مهار آبهای سطحی وجاری ،استفاده از شیوه های سنتی ، پراکندگی گسترده ونامناسب مزارع در ابعاد مختلف ،استفاده از نهاده های نامرغوب به خصوص بذر ،افزایش آلودگی منابع آب ناشی از پسابهای خانگی ،کشاورزی ،صنعتی وغیره نبود برنامه بلندمدت مدیریت منابع آب وبالاخره عدم وجود بانکهای اطلاعاتی دقیق از آمار ذخایر ،منابع ومصرف آب اشاره نمود .
بدیهی است بدون مدیریت آبیاری مناسب ،نهادهای مختلف کشاورزی از قبیل بذور اصلاح شده ، عملیات کاشت ، داشت ،برداشت ،کودهای شیمیایی ، وآفت کشهای کشاورزی تاثیر چندانی دررشد گیاه وافزایش عملکرد محصولات کشاورزی نخواهد داشت . مراد از این مدیریت آبیاری مجموعه اقداماتی است که باعث می شود آب به اندازه مورد نیاز در اختیار گیاه قرار گیرد . متاسفانه هیچ گونه اطلاعاتی از کارایی مصرف آب دراراضی زراعی کشور موجودنیست - علیزاده ،1373 ، ص . - 136
بحث ونتایج:
بانک جهانی درگزارشی از کاهش سرانه آب قابل استحصال وازدست دادن کیفیت آن ،استفاده ناکارآمد راندمان پایش مصرف دربخشهای کشاورزی ،صنعتی وکشاورزی شوری وزهدار شدن اراضی، وضعیت نامطلوب تغییرات ونگهداری محدویت جبران هزینه ها را به عنوان چالش پیش رو آب در کشور نام برده است . INTERNAL WORLD - BANK ,2004 - ایران از جمله کشورهایی است که در مناطق خشک ونیمه خشک جهان قراردارددر کشورما با دارا بودن تنوع اقلیمی استثنایی شرایط ویژه آب وهوا ،وجود توپوگرافی خاص وپراکندگی ومتنوع بودن منابع آب ،لزوم بهره برداری بهینه از تمام امکانات ، جهت تامین آب برای مصارف کشاورزی در جهت نیل به توسعه پایدار کشاورزی وعمران روستایی واضح است .
بخش کشاورزی با 92 درصد یعنی 95 میلیارد مترمکعب ، مهمترین مصرف کننده آب در کشور بشمار می رود که 60 درصداز این میزان به علت بکارگیری روشهای سنتی ونامناسب آبیاری به هدر می رود وباعث کاهش روزافزون سطح سفره ها می شود . یکی از اهداف بلندمدت مدیریت راهبردی آب کشور تعادل برقرارکردن بین تقاضا آب ومنابع آب موجود به کمترین هزینه ممکن می باشد - راهبرد سند ملی آب ،. - 1382 به عقیده کارشناسان چنانچه 15درصد ازاتلاف منابع آب در بخش کشاورزی جلوگیری بعمل آید ، دیگر شاهد کمبود وبحران آب نخواهیم بود . بنابراین باید بدنبال راه هایی در جهت مدیریت بهینه منابع آب در زمینه کشت محصولات باشیم . از جمله این راهها می توان به موارد ذیل اشاره کرد :
-1ایجاد سیستم های سطوح آبگیر :
با کمک آن می توان برتولید رواناب حاصل از بارندگی تاثیر گذاشته واز آن به طور موثری دراراضی اطراف محل بارش استفاده نمود .در این روش مقداری از زمین های غیر قابل استفاده برای کشاورزان مورد بهسازی قرارگرفته وجهت جمع آوری باران اختصاص داده می شود .رواناب حاصل از این بخش از زمین که بصورت مدیریت شده جمع آوری وذخیره سازی می گردد دراراضی مجاور - ترجیحا پایین دست - جهت آبیاری تکمیلی ویا سایر مصارف مورد نظر مورد استفاده قرار می گیرد . - علیزاده ،کوچکی ، - 1365
-2 استفاده مستقیم از آب باران وترویج روشهای مختلف جمع آوری آب:
سالانه حدود 70درصد از ریزشهای جوی کشور بدون اینکه در مواردتولید قرارگیرد به صورت تبخیر وتعرق از سطح زمین تلف میشود .در همین راستا راهکارهایی در این خصوص پیشنهاد می گردد :
-3 عملیات تجهیز اراضی:
این عملیات باعث کاهش تلفات آب در سطح مزرعه می شود وشامل قطعه بندی ،تسطیح اراضی ،زهکشی و آماده سازی زمین برای کاربردهای آبیاری ثقلی می باشد .استفاده از بانکت های مسطح در دامنه های شیبدار به منظور نفوذ آب باران وکاشت درختان منطبق با شرایط منطقه.بررسی وترویج روشهای مختلف ذخیره آب باران در خاک به منظور دیم کاری با استفاده از مالچ های گیاهی ومصنوعی وگسترش آنها در سطح مزارع.استفاده از آب باران در تغذیه مصنوعی مخروط افکنه های درشت دانه ودشت هایی که بیلان منفی آب زیرزمینی دارند .
-4 -کاهش تبخیر از سطح مزرعه :
