بخشی از مقاله
چکیده:
فساد اداری در همه کشورها بالأخص در کشورهای درحالتوسعه یکی از موانع اصلی پیشرفت کشور محسوب میشود و حل این معضل همواره یکی از دغدغههای اصلی حکومتها میباشد. فساد اداری سالیان سال است که وجود دارد و برخی تا آنجا پیش رفتهاند که معتقدند اصولاً رواج فساد اداری یک امر اجتنابناپذیر است. نظام اداری ما نیز مدتهاست که از بیماری فساد و تخلفات اداری رنج میبرد. همهروزه در رسانههای جمعی از وقوع فسادی جدید پرده برداشته میشود که این وضعیت علاوه بر اینکه شایسته یک نظام اسلامی نیست، باعث دلسردی مردم نسبت به حکومت نیز میشود. برای حل معضل فساد اداری توجه به ساختارها و نهادها باید در اولویت قرار گیرد. در این مقاله قصد داریم به 8 مورد از راهکارهای بهبود وضعیت موجود فساد اداری در کشور بپردازیم و نهایتاً به اهمیت توجه به این راهکارها و عمل همه جانبه به آنها برای برداشتن یکی از موانع ساختاری پیشرفت کشور بپردازیم.
1. مقدمه
فساد اداری در همه کشورها بالأخص در کشورهای درحالتوسعه یکی از موانع اصلی پیشرفت کشور محسوب میشود و حل این معضل همواره یکی از دغدغههای اصلی حکومتها میباشد. کشورهای مختلف سیاستها و برنامههای متنوعی را برای مقابله با فساد اداری اتخاذ کردهاند چراکه اگر با فساد و فاسد برخوردی صورت نگیرد موجبات زیانهای متعددی هم چون فرار سرمایههای داخلی، عدم سرمایهگذاری خارجی، خارج شدن نخبگان از حلقه مسائل اقتصادی و اجتماعی و دوری مردم از حکومت خواهد شد.
متأسفانه در برخی از کشورها که فساد اداری در سطوح مختلف دولت ریشه دوانده و برای مدتهای طولانی رواج داشته است، بسیاری از مردم و مسئولین نهتنها بهاشتباه باور کردهاند که راهی برای مبارزه با این معضل وجود ندارد، بلکه برخی تا آنجا پیشرفتهاند که معتقدند اصولاً رواج فساد اداری یک امر اجتنابناپذیر است - قلی پور، - 1384 با توجه به شاخص درک فساد، ایران همواره جزء کشورهای دارای فساد بالا به شمار میرود.
طبق گزارش سازمان بینالمللی شفافیت در سال 2016 در بین 176 کشور، ایران رتبه 131 را به خود اختصاص داده است - سازمان بینالمللی شفافیت، - 2016 در کنار این همهروزه در رسانههای جمعی از وقوع فسادی جدید پرده برداشته میشود که این وضعیت علاوه بر اینکه شایسته یک نظام اسلامی نیست، باعث دلسردی مردم نسبت به حکومت نیز میشود. برای حل معضل فساد اداری توجه به ساختارها و نهادها باید در اولویت قرار گیرد.
2. روش تحقیق
در این مقاله، با توجه به اهداف و عنوان آن، از اطلاعات موجود و قابل دسترس از طریق روش های چندگانه از جمله مراجعه به کتب، مقالات و مصاحبه با خبرگان استفاده شده است.
3. مبانی و راهکارها
مفهوم "فساد" مانند دیگر مفاهیم در علوم اجتماعی دلالتهای متنوعی دارد و تعریفهای مختلفی از آن ارائهشده است - دیون1، 2013، - 413 فساد میتواند مسیر رشد اقتصادی را با موانع بسیاری مواجه سازد و بر توسعه اقتصادی اثر منفی گذارد - بلک برن و پوکیسو،. - 2010 نظر جمع کثیری از محققان بر این است که فساد و عدم تأمین سلامت با موضوع توسعه، رابطه عکس داشته؛ به این معنی که کاهش بروز فساد در افزایش سرعت یک کشور برای رسیدن به توسعه انسانی تأثیر مثبت و بسزایی دارد.
نظام اداری ما نیز مدتهاست که از بیماری فساد و تخلفات اداری رنج میبرد - زاهدی، . - 1388 ساختار و نظام اداری ناکارآمد خود عامل فساد خواهد بود و در مقابل نظام اداری کارآمد با الگوها و سازوکارهای مناسب در تحقق سلامت اداری مؤثر میباشد - قلی پور، . - 1384 برای بهبود وضعیت حاکم باید در ساختارهای برخورد با فساد و جلوگیری از وقوع آن، اصلاحاتی صورت گیرد و سیاستهای و برنامههای مؤثرتری پیشه قرار گیرد. در این مقاله قصد داریم به 8 مورد از راهکارهای بهبود وضعیت موجود فساد اداری در کشور بپردازیم.
1-3 کاهش اختیار مقامات دولتی بانک جهانی از فساد چنین تعریفی ارائه میدهد: "سوءاستفاده از موقعیت دولتی بهقصد انتفاع فردی" - عبدالجبار2،2013، . - 141 ریشه اصلی فساد اداری و اقتصادی، دولتی بودن آن است و عمق آن به میزان نفوذ و نقش دولت بستگی دارد - حقیقتیان و همکاران، . - 1391 هر چه قدر یک نظام اداری بتواند در جهت کاهش اختیارات دولتی گام بردارد به همان میزان در پیشگیری و مقابله با فساد، کارنامه قابلقبولتری خواهد داشت.
2-3 افزایش حقوق کارکنان بر اساس تحقیقی که سازمان شفافیت بینالمللی انجام داد؛ 60 درصد مصاحبهشوندگان، دلیل اصلی فساد مالی در کشورهای درحالتوسعه را حقوق بسیار پایین کارمندان دولت میدانند. اغلب در اینگونه نظامهای اداری، کارها بدون پرداخت رشوه پیش نمیرود - زاهدی و همکاران، - 1388 نارضایتی در حقوق و دستمزد موجب پرورش رفتارهای فاسد در میان کارمندان دولت میشود.
ایران بهعنوان کشوری درحالتوسعه باید به این نکته توجه ویژهای داشته باشد. میزان کم حقوق در برخی از سازمانهای دولتی و بالأخص در شهرستانها، مشکلات معیشتی را برای افراد به وجود آورده است و این مشکلات کارکنان را بهسوی دریافت رشوه و یا اختلاس و مواردی اینچنینی سوق میدهد. افزایش حقوق کارکنان دولت تا حدی که حداقل استانداردهای زندگی را تأمین کند، بهعنوان یک عامل پیشگیرنده از فساد باید موردتوجه قرار گیرد.
3- 3 بهبود حاکمیت قانون به این مورد باید از چند بعد نگریست و آن را بررسی نمود. به هر میزان قوانین بر فعالیتهای شهروندان فزونی یابد، محدودیتهای بیشتری برای مردم فراهم میشود و نفع ناشی از تمسک به فساد برای گریز از هزینههای آن بالا میرود که خود موجب افزایش تقاضا برای فساد میشود. قواعد و مقرراتی که سبب طولانی شدن فرایند انجام کار در سازمانها میشود، زمینه بروز فساد را فراهم میکند؛ زیرا کارکنان میتوانند با استناد به این مقررات مانع از انجام امور و سبب ایجاد تمایل به پرداخت رشوه شوند.
وجود قوانین و مقررات دستوپا گیر و بخشنامههای فرمایشی بر احتمال شکلگیری رانت اقتصادی میافزاید. اثرگذاری منفی قوانین و مقررات دستوپا گیر درصورتیکه بهصورت غیر شفاف، گزینشی، تبعیضآمیز و پیچیده به مرحله اجرا درآیند، بیشتر خواهد بود. قوانین و مقررات به نحوی تنظیم میشوند که فقط کارآزمودهها قادر به فهم آنها هستند و معمولاً این قوانین درباره مسائل اساسی مبهم بوده و تفسیرهای متفاوتی از آنها میشود. قوانین و مقررات به هنگام اجرا نیازمند تفسیر و تحلیل هستند.
متصدیان امور و مجریان قانون در موقعیتهای گوناگون و با توجه به شرایط تفاسیر متفاوتی ارائه میدهند که ممکن است برای مدیران آلوده به فساد زمینه خوبی برای تأمین منافع شخصی در پرتو این تفاسیر فراهم شود - تابلی و همکاران، . - 1393 از طرف دیگر با کنکاش برای شناسایی منبع تخلفهای اداری که موجب شکلگیری فساد اداری و فرا اداری میشود، نتیجه گرفته شد که میان سیاستهای کلی نظام اداری و قوانین و روشهای اجرای قوانین، سازگاری وجود ندارد.
برای مثال، در سیاستهای کلی نظام مرتبط با سلامت اداری، مقابله با "تبعیض" مورد تأکید است، امام در مقررات درونی اثری از قوانین "پیشگیرنده و وادارنده" ملاحظه نمیشود. علاوه بر این قانونگذار قوانین متنوعی برای جلوگیری از تخلف و فساد پیشبینی و تصویب کرده است، اما برخی از خواص که خود را فراتر از قانون به شمار میآورند، قوانین را زیر پا میگذارند و بالاخره سازمانهای کنترلکننده نیز باوجود تعدد، به همان دلیل "خاص بودن" دانهدرشتهای فساد اداری و فرا اداری، از کنترل آنها سرباز میزنند، اما درصورتیکه لازم شد به " مچگیری" آنها اقدام میکنند - شمس، . - 1391 حاکمیت قانون تأثیر قابلتوجهی بر فساد دارد. یک درصد افزایش حاکمیت قانون باعث کاهش ./18 درصد در فساد میشود - براون1، . - 2005 لذا باید برای بهبود حاکمیت قانون تلاش جدی کرد و بهرهوری آن را به حداکثر رسانید.
4-3 تشویق شفافیت بیشتر شفافیت به معنای اختیار دادن به شهروندان برای تبدیلشدن به میلیونها حسابرس در جامعه و داشتن حق اظهارنظر و دسترسی به مطبوعات آزاد است. در مقابل فقدان شفافیت به معنای آن است که هر شخص مانند یک کارگر ارشد دولت، نهاد عمومی، شرکت یا بانک عمدتاً مانع دسترسی به اطلاعات میشود یا اطلاعات نادرست ارائه میدهد. لذا فقدان شفافیت با ایجاد عدم تقارنهای اطلاعاتی میان قانونگذاران و تنظیم گران و آنهایی که مشمول مقررات قرار میگیرند، عرصه را برای فساد گسترش میدهد - قلی پور، . - 1384 مطالعات نشان میدهد شفافیت اطلاعات در سازمانها، سبب فساد کمتر و حکمرانی و عملکرد اقتصادی بهتر است - میدری و خیرخواهان، . - 1383 نبود اطلاعات شفاف باعث سردرگمی عموم میشوند و این سردرگمی آنها را مجبور به پرداخت رشوه جهت حلوفصل اموراتشان میکند.
هرچه قدر تشویق از سوی دولت و دیگر نهادها برای شفافیت بیشتر اطلاعات زیرمجموعههای خود صورت گیرد و رسانههای آزادیهای بیشتری در پرداختن به شفافیت اطلاعات و افشای برخی مفاسد داشته باشند، از حجم فساد کاسته خواهد شد. 5-3 مبارزه حرص و طمع ضعف ارزشهای اخلاقی و اعتقادات مذهبی از عوامل گسترش فساد اداری است - مرادی مهر، . - 1395 مهمترین عوامل مؤثر بر پیدایش فساد فرهنگی و عقیدتی است - شمس، - 1391 از دیدگاه برخی از نویسندگان شاخصترین دلیل فساد ضعف باورهای اخلاقی و ارزشهای انسانی است - فرجی ها و جوادی، . - 1394 کی از بیماریهای اخلاقی حرص و طمع است. حرص عبارت است از اینکه انسان بیش ازآنچه نیاز اوست جمع کند و ازآنچه دارد احساس سیری و بینیازی نکند.
اعتیاد به کسب منابع مالی و مادی بهصورت بینهایت باعث شده است که طیفی از افراد از راههای مختلف در این مسیر تلاش کنند. اینگونه افراد هرچه از نعمتهای مادّی برخوردار شوند بازهم سیر نمیشوند. این طمع آنها را به تجاوز به حقوق مردم و تعدی از احکام الهی وادار میکند. طمع به مادیات هم چون آب شوری است که شخص را هیچگاه سیراب نخواهد کرد. شاید یکی از اقدامات مهم و اساسی برای پیشگیری از فساد اداری، توجه به تقوا و بنیانهای دینی کارکنان در هنگام استخدام و همچنین توجه دائمی به توانمندسازی کارکنان در عمل به دستورات دینی و رعایت تقوا و دوری از حرص و طمع باشد. این مورد هم باید از جانب سازمانها جهت پیشگیری از فساد بهعنوان یکی از موانع پیشرفت کشور موردتوجه قرار گیرد.
6- 3 عدالت در توزیع منابع در مطالعهای با محوریت اثر ادراک عدالت بر میل به فساد اداری، پژوهشگران دریافتند که در صورت ادراک هر نوع بیعدالتی در سازمان و عدم اقدام اصلاحی از سوی سازمان برای رفع آن، ممکن است افراد برای ارضای نیاز خود از روشهای دیگر - که ممکن است به فساد اداری بینجامد- اقدام کنند - فرهادی نژاد و لگزیان، - 1390 اگر کارمندان دولت، دستمزدهای مشابه با همتایان خود در بخش دولتی دریافت کنند، آنها در پذیرش رشوه خطر نمیکنند.
بنابراین احتمال وقوع فساد بیشازحد کاهش پیدا میکند - توما، . - 2008 در حال حاضر علاوه بر اینکه باید در داخل هر سازمان عدالت در توزیع منابع صورت گیرد، در نهادهای دولتی همتراز هم باید به این امر توجه شود. وقتی کارکنان زیرمجموعه یک وزارت خانه وقتی میزان حقوق و مزایای خود را با کارکنان دیگر وزارتخانهها مقایسه میکنند، باید احساس عدالت کنند که باید ساختار تقسیم و تخصیص منابع نظام اداری ایران بهسوی این مهم گام بردارد.
