بخشی از مقاله
چکیده
شرقی ترین مناطق سرزمینی ایران در دشت سیستان، در همسایگی کشورهای افغانستان و پاکستان، از مکان های مساعد زمین ساختی برای وزش بادهای قوی و برخاست و پراکنش ریزگردهای اتمسفری در ایران بوده، وقوع بادهای متنوع، شدید و طولانی مدت در این منطقه گرم و خشک پوشیده شده با رسوبات دانه ریز دریاچه های خشک شونده، سبب برخاست، جابه جایی و پراکنش حجم های وسیع و مداومی از ریزگردها در محیط گسترده اتمسفری و در انتها با کاهش انرژی باد و ...، سبب نهشت آنها بر سطح زمین در منطقه سیستان و مناطق مجاور آن شده، مطالعه خصوصیات فیزیکی، شیمیایی و بیولوژیکی ریزگردها در این منطقه نه تنها برای تعیین خاستگاه تولید و برخاست ریزگردها در منطقه کاربرد اکتشافی دارند، بلکه برای ارائه راهکارهای عملی به منظور مقاله با اثرات مخرب زیست محیطی پراکنش ریزگردها بر اجزای مختلف محیط زیست از جمله انسان مورد نیاز می باشند. این مقاله به بررسی خصوصویات ژئومتری، ژئوشیمی و پتروگرافی ریزگردها در بخش شرقی ایران با تاکید بر مطالعات میدانی در منطقه سیستان می پردازد.
.1 مقدمه
مناطق شرقی ایران به ویژه در دشت وسیع و آبرفتی رودخانه طویل و کهن سال هیرمند در محدوده دریاچه های سه گانه هامون - هامون سابوری، هامون پوزک و هامون هیرمند - و خشک سیستان - شکل - 1 ، محل زایش و پراکنش ریزگردها در بخش های شرق ایران بخش های وسیع ای از غرب کشورهای افغانستان و پاکستان بوده، این پراکنش تا اقیانوس هند ادامه می یابد. با شتاب گرفتن وزش باد در مناطق خشک - Meng & Zhang, 2007 - و نیمه خشک - Deng, et al. 2007 - ، تند بادی به سرعتی بیش از آستانه فرسایش سطح زمین رسیده، در این هنگام اجزای مختلف پوشاننده سطح زمین با اندازه های مختلف و ترکیب شیمیایی مختلف را از سطح خاک جدا نموده و براساس وزن و دینامیک دانه ها، به صورت جهش، خزش و یا تعلیق در مسیر حرکت خود، انها به حرکت در آورده و به نقاط دیگر حمل می کند. مواد حمل شده، مسافت های بسیار طولانی را می پیماید و می تواند شهرها، کشورها و حتی قاره ای را تحت تاثیر قرار دهد - خسروشاهی، - 1394 - شکل. - 2
.2 مواد و روش ها
محدوده جغرافیایی شرق ایران شامل بخش های وسیع ای از جنوب استان خراسان جنوبی، شرق استان های کرمان و یزد در کویر لوت و شمال استان سیستان و بلوچستان در منطقه سیستان - شکل - 1 بوده، این منطقه با دریافت سالانه حدود 61 میلی متر باران - Jamalizadeh .et.al,2008 - و متوسط تبخیر سالانه4000 تا5000 میلی متر، دارای شرایط آب و هوایی خشک و بیابانی- صحرائی است - ابراهیم زاده، . - 1388 در محدوده جغرافیایی شرق ایران و به ویژه در منطقه فروافتاده و دریاچه ای خشک شونده سیستان، طی دوره آماری -1976 2005 به طور متوسط بیش از نیمی از روزهای سال، وزش بادها همراه با پراکنش ریزگردها بوده - طاووسی، صفرازایی، - 1389، براساس جمع بندی گزارشات ایستگاه هواشناسی زابل در سال 1389، بیشترین رخداد توفان های گرد و غباری را ثبت نموده است.
شدت وزش بادهای گرم و خشک 120روزه با سرعتی بین 110 تا 170 کیلومتر درساعت - خسروی، - 1368 و دیگر بادها در این منطقه به حدی است که با کندن و حمل سطح زمین، چاله هایی به عمق 2 تا 3متر و عرض 6 تا 9متر ایجاد نموده - نورزهی، - 1372، روند سری ماهانه، فصلی و سالانه وزش آن افزایشی بوده - سبحانی؛ برومند؛ گل دوست، - 1394 مدت زمان وزش این باد در منطقه سیستان به 170 روز - طاووسی؛ خسروی؛ رئیسی پور، - 1389 و سرعت آن تا 170 کیلومتر درساعت - خسروی، - 1368 افزایش یافته است. در سال های اخیر به دنبال خشک شدن کامل - راشکی، - 1392 دریاچه های سه گانه هامون - هامون سابور، هامون پوزک و هامون هیرمند - - ابراهیم زاده، - 1388 زمین های خشکیده این دریاچه رسی- نمکی محل مناسبی برای برخاست و پراکنش ریزگردها دراتمسفر منطقه جنوب شرق ایران و گسترش آن در کشورهای افغانستان و پاکستان شده است - شریفی کیا،. - 1389
.3یافته ها و بحث
ذرات معلق - PM - به آمیزهای پیچیده و متنوع از ذرات جامد بسیار کوچک و قطرکهای مایع گفته میشود که باعث آلودگی هوا شده، شامل اجزایی از اسید، مواد شیمایی آلی، ذرات جامد فلزی، ذرات جامد سنگ و خاک تشکیل میشوند. این ذرات معلق آلاینده براساس اندازه به دو دسته شامل ذرات درشت قابل استنشاق - PM10 - با قطری بین 2/5 میکرون و تا 10 میکرون و ذرات ریز - PM2.5 - با قطری کمتر از 2/5 میکرون - گودینی و همکاران، - 1391 که بخشی از آن را ذرات زیستی شامل انواع مواد گیاخاک، باکتری ها و ویروس ها - شاهسون و همکاران. - 1389 تشکیل می دهند.
نتایج بررسی محتوای کانی شناسی ریزگردهای جمعآوری شده در پراکنش های سال 1390 در منطقه خوزستان با استفاده از تصاویر SME نشان می دهد که شکل های کروی، لوزوجهی، نامنظم و منشوری مهمترین شکل های ذرات تشکیل دهنده ریزگردهای پراکنده در این منطقه بوده، اندازه متوسط این ذرات بین 2 تا 4 میلیمتر بوده، ذرات رسی کوچکترین اندازه و ذرات سولفاته و کلسیتی بزرگترین اندازه را دارند - زراسوندی، مر، نظرپور. . - 1390 و تاثیر آن بر حیات انسانی و ... در منطقه سیستان خاک، گیاه، سازه های انسانی و انسان در منطقه سیستان اختصاصات اجزای سازنده ریزگردهای پراکنده در منطقه سیستان در سه بخش کلی شامل خصوصیات ژئومتری، محتوای کانی شناسی و ترکیب شیمیایی به شرح زیر مورد اندازه گیری و بررسی قرار گرفته اند.
الف: ژئومتری ریزگردها در منطقه سیستان
نتایج حاصل از اندازه گیری رسوب عبوری تا ارتفاع 6 متری از سطح زمین در منطقه سیستان در طی دوره یکساله - مردادد 88 تا شهریور - 89 نشان می دهد که سالانه حدود 23760 تن رسوب از یک سطح مقطع در این منطقه عبور می کند - راشکی و همکاران، . - 1389 نمودارهای زیر میانگین مقادیر روزانه PM10 اندازه گیری شده در شش ماه نخست سال های 1392 و 1393 توسط ایستگاه هواشناسی زابل در منطقه سیستان، را نشان می دهد. نمودار الف مقدار میانگین روزانه پراکنش ریزگردها با اندازه PM10 - 10mm Gs< >2.5mm - در منطقه سیستان در طی دوره شش ماه نخست سال 1392 که توسط ایستگاه هواشناسی زابل ثبت شده است را نشان می دهد.
براساس یافته های آماری، تقریبا در 84درصد از روزهای ثبت مقادیر ریزگرد در اتمسفر زابل، مقدار این ریز گردهای PM10 بیش از 100 واحد بوده است. در ایستگاه هواشناسی زابل، کمترین مقدار ریزگردها PM10 در تاریخ 2013/4/10 و بیشترین مقدار دانه های ریزگرد با ابعاد PM10 در تاریخ 2013/5/2 گزارش شده است. نمودار ب مقدار میانگین روزانه پراکنش ریزگردها با اندازه PM10 - 10mm Gs< >2.5mm - در منطقه سیستان در طی دوره شش ماه نخست سال 1393 که توسط ایستگاه هواشناسی زابل ثبت شده است، را نشان می دهد.
