بخشی از مقاله
چکیده
ادبیات مقاومت، مقابله با همه اشکال استعمار و ظلم است. دو واقع مهم قرن بیستم که باعث معرفی و حضور پررنگتر ادبیات مقاومت شد، قیام مردم فلسطین و انقلاب جمهوری اسلامی ایران بود. در فلسطین شاعران بسیاری به ادبیات پایداری روی آوردند و وضعیت بحرانی سرزمین خود را با اندوه و در عین حال شجاعت و مقاومت برای جهانیان به تصویر کشیدند. محمود درویش بزرگترین شاعر مقاومت فلسطین است که با زبان شعری بدیع، فلسطین و مقاومت آن را به جهانیان شناسانده است. در ایران نیز با ظهور انقلاب اسلامی و پیروزی آن و آغاز جنگ تحمیلی و همچنین مسأله فلسطین، بسیاری از شاعران به ادبیات پایداری روی آوردند. از آن جمله میتوان به طاهره صفارزاده و عبدالرضا کاکایی اشاره نمود. این دو شاعر به خاطر اشتراک در تجرب جنگ، استعمارستیزی و انقلاب و قیام، با محمود درویش حسی مشترک دارند و به لحاظ مضامین شعری از محمود درویش تأثیر پذیرفتهاند. ازدیگر سو تأثیرپذیری این دو شاعر ایرانی از شعر مقاومت محمود درویش نشانگر آگاهی از قیام فلسطین و جزئیات آن بوده و میزان ارتباط فرهنگی و عقیدتی میان دو ملت ایران و فلسطین را بیان مینماید.
کلیدواژهها: شعر مقاومت، محمود درویش، شعر مقاومت ایران، ادبیات تطبیقی
-1مقدمه
ادبیات تطبیقی هنر ارزشمندی است که به بحث در باب تشابهات، تأثیرات و قرابت آثار ادبی با هم یا با گونههای مختلف دانش انسانی در زمان و مکانهای مختلف میپردازد؛ به شرطی که به زبانها یا فرهنگهای مختلف و یا حتی یک فرهنگ منسوب باشند. - برونل و دیگران،. - 172 :1996 طه ندا، از بنیانگذاران ادبیات تطبیقی در شرق، مطالعه در ادبیات تطبیقی را به معنای توصیف فرآیند انتقال از یک ادبیات به ادبیات دیگر میداند. - ندا، - 27 :1384 اهمیت ادبیات تطبیقی از آن جهت است که از سرچشمههای جریان فکری و هنری ادبیات ملی پرده بر میدارد؛ زیرا هر جریان ادبی، در آغاز با ادبیات جهانی برخورد دارد و در جهتدهی آگاهی انسانی یا ملی کمک میکند - کفافی،. - :1382
ادبیات تطبیقی در پی آن است که معلوم کند کدام یک از آثار، تحت تأثیر و نفوذ اثر دیگری به وجود آمده است و حدود تأثیر هر اثر در آثار نویسندگان اقوام دیگر چیست. در واقع، در ادبیات مقایسهای آنچه مورد نظر محقق و نقاد است، نفس اثر ادبی نیست؛ بلکه تحقیق در کیفیت تجلی و انعکاسی است که اثر ادبی یک قوم در ادبیات قوم دیگر پیدا میکند. - ستوده، - 359 : 1383 ادبیات تطبیقی به سه مکتب اصلی: آمریکایی، فرانسوی، سلافی یا اسلاوی تقسیم میشود. روشنترین تعریف در مکتب ادبیات تطبیقی فرانسه، از آنِ گویارد است. وی میگوید: ادبیات تطبیقی، تاریخ رواب بینالمللی است. پژوهشگر ادبیات تطبیقی، مانند کسی است که در سر حد قلمرو زبان ملی، به کمین مینشیند،تا تمام داد و ستدهای فکری و فرهنگی میان دو یا چند ملت را ثبت و بررسی کند. - گویارد،. - 5 : 1956
1-1 هدف پژوهش
در این پژوهش کوشیدهایم با کاوشی در اشعار مقاومت دو شاعر ایرانی به وجوه تأثیرپذیری آنها از محمود درویش؛ بزرگترین شاعر مقاومت فلسطین بپردازیم و تشابهات معنایی و مفهومی شعر مقاومت آنها را واکاوی نموده وجوه اشتراک دیدگاه آنها در مورد مسال مقاومت بیان کنیم و به نوع تأثیرپذیری این شاعران از محمود درویش اشاره کنیم.
1-2 فرضیه تحقیق
محمود درویش نامآشناترین شاعر مقاومت فلسطین و جهان عرب است که بسیاری از شاعران جهان در عرص ادبیات مقاومت و مفهوم پایداری از او تأثیر پذیرفتهاند. این تأثیرپذیری گاه در قالب فرم و لفظ شعر و گاه در قالب معنا و مفهوم شعری ر ختاب مییابد. با توجه به اشتهار محمود درویش و نیز ترجمه اشعار این شاعر به فارسی، بی گمان شاعران مقاومت ایران از او رنگ پذیرفتهاند.طاهره صفارزاده و عبدالجبار کاکایی نیز دو تن از شاعران پرآواز شعر مقاومت و پایداری ایران هستند که با ادبیات عرب آشنایی کافی داشته و از مفاهیم شعری شاعران مقاومت فلسطین آگاهی دارند و بهیقین، در خلق تصاویر شعری خود از انبان اشعار مقاومت محمود درویش توشه برچیدهاند. بنابراین تأثیر این شاعران بیشتر در زمین مفهوم و معنای شعری بوده و وجوه تأثیرپذیری آنها به شکل لفظی کمتر بازتاب یافته است.پس اشتراک دیدگاه این شاعران در زمین استعمارستیزی، جهان شمولی دیدگاه آنها پیرامون مقاومت، استفاده از نمادهای مقاومت همچون زیتون و پرتقال، استفاده از نمادهای دینی، انتقاد از سکوت جامع جهانی و بی تفاوتی جهان عرب در قبال مسال فلسطین با دیدگاه محمود درویش، نشان از آگاهی این شاعران و تأثیرپذیری آنها از تفکر و بینش بزرگترین شاعر مقاومت فلسطین و جهان عرب دارد.
-3-1پیشین تحقیق
در باب پیشینه پژوهش باید گفت که در مورد ادبیات مقاومت پژوهشهای بسیاری چه به صورت تطبیقی و چه غیرتطبیقی انجام گرفته است. ولی چند مقال مهم که با موضوع پژوهش حاضر نیز پیوند دارند را معرفی میکنیم: -1 بن مایههای ادبیات پایداری در شعر محمود درویش، 1388، محمدرضا نجاریان. -2 پایداری و ناپذیرایی در شعر محمود درویش و موسوی گرمارودی، 1391، امیرحسین رسولینیا و مریم آقاجانی. -3 بررسی تطبیقی زبان و بیان، اندیشه و عاطفه در شعر مقاومت نصرالله مردانی و محمود درویش، 1391، عبدالله رسولنژاد و شایسته زارعی. -4 واکاوی اشعار انقلابی در دیوان فدوی طوقان و طاهره صفارزاده، 1391، ابوالفضل رضایی. -5 جایگاه آوارگان فلسطینی در شعر محمود درویش، 1392، رسول بلاوی و همکاران. -6 جلوههای مقاومت و پایداری در شعر طاهره صفارزاده، 1392، فاطمه مدرسی و زهرا خجستهمقال. -7 بررسی تطبیقی مفاهیم مقاومت و پایداری در اشعار فدوی طوقان و طاهره صفارزاده، 1394، عبدالاحد غیبی و فرزانه احمری. -8 نشانه شناسی پدید کودک جنگ در شعر محمود درویش، 1394، تورج زینیوند و همکاران.
-9 درد و رنج کودکان فلسطینی در شعر محمود درویش، 1395، حسن سربازو همکاران. -10 بینامتنی دینی - قرآن، انجیل، و تورات - با رویکردمفهوم مقاومت در اشعار محمود درویش و قیصر امینپور، 1395، فاطمه بختیاری و بتول مشکینفام.با این حال، بررسیهای انجام شده گواه آن است که پیرامون موضوع این پژوهش تاکنون کاری صورت نگرفته و پژوهش پیش رو، نخستین پژوهش مستقل در این حوزه به شمار است. بیشتر مقالات پیشین بیشتر به بررسی بن مایههای پایداری در شعر درویش و بازتاب کودک جنگ و آورگان فلسطینی پرداختهاند، یا اشعار او با دیگر شاعران ایرانی در زمینه مقاومت مقایسه شده است و یا اشعار صفارزاده در زمین پایداری بادیگر شاعران عرب تطبیق یافته است. ویژگی بارز پژوهش حاضر آن است که برای نخستین بار به صورت تخصصی به بررسی تطبیقی تأثیرپذیری طاهره صفارزاده و عبدالجبار کاکایی از شعر مقاومت محمود درویش پرداخته است.
2 -بررسی نظری
2-1 ادبیات مقاومت
بررسی بن مایههای ادبیات پایداری بسیار گسترده است و نمیتوان در این پژوهش به تمامی این بن مایهها پرداخت. ولی به صورت نمونه به بررسی مواردی همچون استعمارستیزی و انتقاد از غرب و استکبار جهانی، شمول گرایی دیدگاه در مورد ادبیات مقاومت، استفاده از نمادهای مقاومت، تصویرسازی صحنههای جنگ و مقاومت، انتقاد از بی تفاوتی جامع جهانی و جهان عرب در قبال مسال فلسطین در شعر او میپردازیم و وجوه تأثیرپذیری دو شاعر ادبیات مقاومت ایران؛ یعنی طاهره صفارزاده وعبدالجبار کاکایی را بیان میکنیم. با نگاهی ژرف به ادبیات پایداری در کشور فلسطین و ایران متوجه میشویم که شاعران این دو خطه از لحاظ اندیشه و تجرب شعری با هم اشتراک نظر دارند و میتوانند مفهوم و پیام شعری همدیگر را بهتر درک کنند. بنابراین، تأثیرپذیری شاعران این دو سرزمین از هم در حوز ادب پایداری، امری طبیعی و قابل تأمل است. پس بررسی افکار این شاعران میتواند ما را در شناخت بهتر فرآیند تأثیر و تأثر دو ملت فلسطین و ایران از یکدیگر یاری رساند. بنابراین با این مقدمه وارد موضوع اصلی مقاله میشویم و به تحلیل تأثیرپذیری معنایی این دو شاعر ایرانی از اشعار مقاومت محمود درویش میپردازیم.
2-2 محمود درویش و سردمداری ادبیات پایداری فلسطین
محمود درویش در شمار شاعران نسل دوم فلسطین است؛ نسلی که با پیروزی انقلاب مصر به رهبری جمال عبدالناصر در سال 1952 به صحنه مبارزه آمد و در چشمانداز او با نسل پیشین متفاوت مینمود؛ زیرا نسل پیش از این تاریخ، »نسل شکست«، »نسل حزن« و »نسل سرشکسته نامیده میشود - شفیعی کدکنی،:1387 . - 25 تعهد ملی-میهن دوستی و میهن پرستی ومقاومت در برابر اشغالگران بن مای اصلی شعر درویش است. نام فلسطینبزرگترین اندیش شعری وی و خاک وطن دلبری است با بی نهایت نامهای گوناگون، برای رسیدن به دلبر واقعی. هم از این روست که شعر فلسطین و زندگی شخصی و هنر او یکی شدهاند تا جایی که نمیتوان میان آنها مرزی نهاد و پیوندهای آن را از هم گسست. محمود درویش از شاعران مقاومتی است که با آفرینش تصاویر شعری و مرکب و کلی با الهام از واقعیتها و حوادث دوران اشغال، ساختار هنری شعر فلسطین را دگرگون ساختند. - عطوات،. - 652 :1998
هرچند که شاعران بسیاری در فلسطین به قیام و مقاومت فلسطین پرداختهاند، ولی کسی که آن را با صدایی رساتر و به شیوهای متفاوت به گوش جهانیان رساند، محمود درویش بود. اشعار وی به بیشتر زبانهای دنیا ترجمه شده و در ایران نیز آثارش را موسی اسوار، حمزه کوتی و عبدالرضا رضایینیا به فارسی برگردان کرده و روانه بازار نشر ساختهاند. پس او در ایران و به ویژه نزد اهل ادب، شاعری متشخص و نامآشنا است. شهرت جهانی این شاعر در عرصه ادبیات مقاومت، خواه ناخواه شاعران ایرانی را به پژوهش در اشعارش سوق داده آنها را با مضمونهای شعریاش همگام میسازد. از آنجا که شاعر برای به تصویر کشیدن بهتر و دقیقتر تجربه شعری خود نیازمند مشاهد حسی و شناخت دقیق از مکانی است که آن تجربه شعری و عاطفی در آنجا برایش اتفاق میافتد، پس شاعران ایرانی با توجه به مسافت دور ایران از
