بخشی از مقاله
چکیده
اگر سیمین بهبهانی را " بانوی غزل عاشقانه " معاصر بدانیم، بی گمان طاهره صفارزاده " بانوی غزل حماسی، اجتماعی " ایران است.از نوع شعر نیمایی با محتوایی فلسفی و اجتماعی است که در برابر شعر " نو غنایی ،تغزلی " به وجود آمد و هدف آن ارتقای سطح " بیداری ،مقاومت و ایستادگی " در برابر استعمار و استبداد داخلی است. این نوع شعر را می توان از چشم اندازی دیگر " شعر حماسی ، اجتماعی " نامید.
ریشه ی شعر " نو حماسی " را می توان در شاعرانی چون : اشرف الدین حسینی ، ادیب الممالک فراهانی ، ملک الشعرای بهار ،لاهوتی و عشقی دید و بعدها " نیما " این مسیر را هموار تر کرد و راه را برای ظهور شاعرانی چون منوچهر آتشی ، اسماعیل شاهرودی ، اخوان و صفارزاده ، مهیا نمود . " صفارزاده " از معدود شاعران و شاید متقدم ترین شاعری است که به ادبیات اسلامی انقلابی گرایش داشت و در این دوره به عنوان شاعری " انقلابی اسلامی " از او یاد می شود در مقاله ی حاضر به برخی از ویژگی های شعری صفارزاده که ماهیتی " حماسی " دارد و در حوزه ی " ادبیات مقاومت و پایداری " می گنجد ،اشاره خواهد شد .
مقدمه شعر مقاومت و پایداری
تاریخ هزار ساله ی شعر پارسی ، از رودکی تا روزگار ما ، فراز و فرود های بسیار به خود دیده است .از همان سده های آغازین شعر فارسی ، شاعرانی را می بینیم که شعر شان " سلاح مبارزه ی زمانه ی " خود بوده است و به مخالفت با حکومت های زمانه پرداخته اند ، از جمله : فردوسی و ناصر خسرو قبادیانی . تعداد کم این گونه شاعران نسبت به شاعران " برج عاج نشین " و تسلیم ، در طول این دوران هزار و صد ساله ی شعر فارسی ، نشان دهنده ی این واقعیت است که بیشتر شاعران با " قدرت حاکمه " نرد عشق باخته و با آن ها سازش کرده اند .
این سخن بدین معنی نیست که چون مبارزه ای در بطن جامعه وجود نداشته یا کمتر مبارزه ای بوده ،به این دلیل شعر مقاومت نداشته ایم . بلکه وقتی به تاریخ کشورمان می نگریم ،می بینیم شورش ها نهضت ها و مبارزات خنثی در بطن محروم جامعه نسبت به قدرت های حاکمه وجود داشته است . شاعران در این دوران مانند دوران معاصر به عنوان یک انسان در قشر فرهنگی جامعه ، برای خود راه و رسمی داشته اند .
راهی به قصر و راهی به کوچه . این جریان ،یعنی " جهان بینی " در شعر فارسی تا به امروز نیز وجود داشته است . با این تفاوت که از مشروطه به بعد ، به علت سرایت بیشتر مبارزه در حوزه ی فرهنگی جامعه و در نتیجه شعر ، مسأله ی تعهد ، در بررسی رابطه شاعر با مسائل اجتماعی در نقد شعر کم و بیش مطرح شده است . - لنگرودی،1370 ،ج - 130: 4 می توان گفت دوران مشروطیت ، عرصه ی پیوند شعر با اجتماع و مردم است .
دوران رها شدن شعر از دربارها و به راه افتادن در کوچه و بازارها . در این دوران تحولات و دگرگونی های اجتماعی و سیاسی بر بسیاری از شؤنات زندگی ما اثر گذاشته و طبعاً ادبیات ما را نیز متحول ساخت . چنان که ویکتور هوگو گفته است : قاطع ترین نتیجه ی مستقیم یک انقلاب سیاسی ، یک انقلاب ادبی است . - روزبه ، - 21 : 1379 بعدها در نخستین دهه های چهل ، که شاعران و روشنفکران با رژیم پهلوی رویاروی بودند ، بر اثر آن دچار تعقیب ، حبس ، آزار و شکنجه و انواع محدودیت های قلمی و بیانی شدند ، به موازات شعر حماسی اجتماعی که بیشتر وجهه ی همتش دفاع از محرومان جامعه ی ستمدیده در برابر جریان های سیاسی بود ، " ادبیات ضد رژیم " شکل گرفت که به جای کلی گویی توأم با احتیاط ،همّ خود را به مبارزه ی مستقیم با حاکمیّت معطوف کرد ، به طوری که می توان آن را " ادبیات مقاومت " نامید .
- یاحقی ، - 150: 1375 حوادثی از جمله ؛ قیام 15 خرداد 1342 ، سخنرانی امام خمینی علیه انقلاب سفید و به تبع آن دستگیری ایشان و عده ای دیگر از روحانیون ، قیام های مختلف در سراسر کشور ، تبعید امام به ترکیه و حوادثی از این دست ، به مرور جامعه را به سوی مبارزه ی " حاد " کشید و این مبارزات که ابتدا آرام و مخفیانه بود ، کم کم به مبارزات مسلحانه به طور پراکنده ، درآمد ، تا ماجرای " سیاهکل : پیش آمد. - لنگرودی ،1370 ،ج - 11: 3 این اتفاق به سال 19 بهمن 1349 ،
طنین گسترده ای در فضای سیاسی ، اجتماعی ایران داشت و چون جرقه ای انبار باروت شعر خروشان چریکی را منفجر کرد . متعاقب این حادثه ، رخدادهایی ، چون ؛آغاز جنگ مخفی مسلحانه از سوی گروه های چریکی همراه با اعتراضات گسترده ی دانشجویی و روشنفکران ، دستگیری ها ، اعدام ها ... فضای جامعه را به شدت سیاسی و ملتهب ساخت . بدین ترتیب شعر نو چریکی با واژگانی نمادین ، نظیر : خون ، خشم ، خنجر ، جنگل ، شقایق ،زخم ، زندان ، ستاره ، فریاد، خزر ، ریشه ، رگبار ، گلوله و....فضای ادیب آن سال ها را تسخیر کرد ."
- روزبه ، - 122: 1383 " شعر مقاومت " در دو جبهه ی اجتماعی و مذهبی در دهه ی چهل و پنجاه با هدفی مشترک به حیات خود ادامه داد . جناح اجتماعی و حماسی " ادب مقاومت "را عموماً شاعران پیش کسوت آن روز ، که از دهه های قبل کار شعر و شاعری را آغاز کرده بودند ،ادامه می دادند ؛به این معنی که در این سال ها ضمن احتیاط هایی کم و بیش با استفاده از رمز ها و تصاویر دو پهلو جمله ی مستقیم خود را متوجه ی رژیم حاکم کرده بودند ، اغلب سروده های کسانی مانند : شاملو ، اخوان ، آتشی ، سپانلو ، م آزاد، اسماعیل شاهوردی ، م.سرشک ، مفتون ، امینی ، حمید مصدق ، منصور اوجی ، محمد مختاری ، خسرو گلسرخی ، سعید سلطان پور ، منوچهر نیستانی و به خصوص تنی چند از شاعرانخراسانی آن روزگار عموماً از این جهت بارز و در خور توجه بود .
- یاحقی ، - 150: 1377 در این میان ، تعدادی نیز جسارت و گستاخی بیشتری داشتند و با صراحت به طرح دیدگاه های مبارزاتی خود می پرداختند و به همان میزان نیز مورد تعقیب و آزار و اذیت بیشتر رژیم قرار می گرفتند . انتشار مجموعه هایی از شعر مقاومت ، که عمدتاً سروده های آن را به دو دهه ی قبل از انقلاب مربوط می شود ،با طرح مفاهیم مذهبی از قبیل:جهاد ،شهادت ،قیام ،لیله ی القدر و همچنین تأکید بر سرگذشت و اندیشه کسانی مانند امام حسین - ع - ، حضرت علی - ع - ،ابوذر و طرح مفاهیم انقلابی بر گرفته از سیرت بزرگان دین ،زمینه جناح مذهبی شعر مقاومت را بیشتر از پیش دینی و تهاجمی نشان می داد .
کم کم شاعران به رمز گویی و پوشیده گویی و رعایت جانب احتیاط در طرح خواسته های ملّی، قومی و مذهبی ،پشت کردند و تا آن جا در صراحت گویی پیش رفتند که در برخی موارد شعر شان به " شعار " نزدیک می شد . بنابراین در فضای مراقبت های شدید ساواک و نیروهای امنیّتی رژیم گذشته ،مجالی برای طرح آزادانه نداشتند . اغلب این اشعار به صورت دست نویس ، دست به دست می شد و یا در کتاب های فاقد مشخصات چاپ و با اصطلاح آن روز " پشت سفید " مخفیانه به چاپ می رسید . - همان ، - 158
شعر انقلاب اسلامی ایران :
شعر انقلاب همراه با شکل گیری انقلاب و در پایان حکومت شاه به وجود آمد و در مسیر خود به " جنگ عراق علیه ایران " رسید .در راهپیمایی ها و تظاهرات روزهای انقلاب ، بسیاری از شاعران با الهام از دستاوردهای نهضت شعر گفتند و ارزش های نوین حرکت مردمی را ، که عمدتاً جنبه های حماسی ، عرفانی و دینی داشت ، در خود منعکس کردند. با آغاز جنگ عراق با ایران و شور و هیجان حماسی حاصل از این اقدام غیر انسانی ،موضوعات و مضامین و حتی واژه های جدید وارد حوزه ی زبان شعری ایران شد ." مقاومت مردم و به ویژه سرسختی و ستیزی که رهبر انقلاب در برابر گردن کشان و قدرتمندان و از ان جمله رژیم عراق از خود نشان داد ، روح اعتراض و نگرش حماسی را که با موجی از عرفان مثبت درهم می آمیخت در ادبیات فارسی پدید آورد و بر زبان و محتوای آن به شدت اثر گذاشت." - یاحقی، - 253: 1377
ویژگی های شعر انقلاب :
1 بازگشت به " قالب های سنتی " شعر فارسی و از رونق افتادن " شعر نیمایی ".در سال های آغازین انقلاب اسلامی،علاقه به ساخت و فرم نیمایی و بی توجهی به سنت های ادبی کهن ، تلویحاً به معنی گرایش به غرب و بی اعتنایی به ارزش های انقلاب تصور می شد . امّا کم کم این ذهنیّت از بین رفت و شعر نیمایی در فضای ادبی انقلاب ،جای خود را باز کرد .
2 موتیف ها و مضامین شعر انقلاب ، نوعاً بیان معارف دینی و ارزش های مذهبی است . بدین معنا که کمتر شاعری بویژه شاعران بعد از انقلاب اسلامی ،به مضامین دیگری جز موتیف های ارزشی و دینی توجه داشتند .به همین جهت فرم شعر غالباً فدای مضامین شعر شد و در این میان تنها ، قیصر امین پور است که به لحاظ چگونه گفتن و هم به لحاظ چه گفتن ، خوش درخشید .
3 پرهیز از نماد ، سمبل ، رمز گرایی ، یکی دیگر از ویژگی های شعر انقلاب است. آنان ترجیح می دادند شعر خود را ساده ، شفاف و مصداقی بیان کنند.به همین دلیل شعر انقلاب نوعاً شعری "لحظه ای " به نظر می رسد، بدین معنا که با فرو مردن حادثه ای که شعر در آن شکل گرفت ، شعر شاعر نیز دوام و بقایی نیافت . مانند بسیاری از شعرهای روزگار مشروطیت که امروزه خواننده ای نخواهد داشت .
4 انتزاعی بودن شعر و مفاهیم آن یکی دیگر از ویژگی های شعر انقلاب است . این انتزاعی بودن زمانی که با تزاحم تصویرها همراه می شود به مانند بسیاری از شعر های " سبک هندی " فهم آن را بر خواننده بسیار دشوار و دیر یاب می کند .
5 به لحاظ سبکی و فرم شعری . شعر انقلاب و جنگی از تمام سبک های شعری زبان فارسی به شمار می آید :فرم کهن ، شکل نیمایی ،موج نو ، شعر سپید ، از مهمترین انواع فرم شعر انقلاب به حساب می آیند که دوش به دوش هم ، خواننده و گویندگان دارد .البته باید اذعان کرد که " شعر انقلاب " در دوران " جنینی " خود رشد می کند و تا زمانی که به بلوغ و پختگی نرسد ، نمی توان در باره ی آن با اطمینان سخن گفت . بنابراین گذشت نیم قرن از آن می تواند زمینه منطقی تری برای بیان قوّت ها و ضعف های آن باشد .
