بخشی از مقاله
چکیده
توجه به واژگان مناسب براي گروه سنّی کودك و نوجوانایجادو انسجام در متونِ مربوط به آنان ازجمله شعر و داستان، زمینه جلب آنان را به سمت کتابخوانی و گام نهادن به دنیاي گستردة دانش فراهم میکند. انسجام واژگانی یکی از انواع انسجامبخشی به متون است که در نتیجه حضور واژههاي مرتبط به وجود میآید و مبتنی بر رابطهاي است که واژگان به لحاظ محتواي معناییشان با یکدیگر دارند.در این مقاله تلاش شده استکه روابط معنایی میان واژگان در شعر کودك مورد بررسی قرار گیرد. براي این منظور ابزارهاي انسجام واژگانیدر کتاب غمهاي قلابی از شاهین رهنما -که گروه سنّی کودك و نوجوان را مخاطب قرار داده است- بررسی و تحلیل میشود. مجموعهشعر غمهاي قلابی چهارده قطعه شعر داردکه میتوان جلوههایی از انسجام واژگانی ازجمله تکرار، تضاد، هممعنایی یا ترادف،همآیی، شمول معنایی و... را در آنها مشاهده کرد.این پژوهش که به روش توصیفی- تحلیلی انجام شدهبیانگر، تنوع نشانههاي انسجام واژگانی در اشعار کودك و نوجوان و بیانگر اهمیت این ابزار انسجامی است و نشان میدهد که شاعران معاصر کودك و نوجوان ازجمله شاهین رهنما بهخوبی به ارزش واژگان و روابط معنایی بین هاآنتوجه دارند.
واژههاي کلیدي:شعر کودك،انسجام،شاهین رهنما، غمهاي قلابی.
مقدمه
شالودةزبانشناسی نقشگرا بر این اصل استوار است که زبان به مثابه ابزاري براي انتقال معنا و برقراري ارتباط بین افراد جامعه بهکار میرود.ادبیات نیز از این قاعده مستثنا نیست، زیرا ادبیات پدیدهاي اجتماعی محسوب میشود که نمود آن وابسته به زبان است و از این طریق میتواند با مخاطب ارتباط برقرار کند - عاصی و نوبخت، . - 71 :1390در نظام زبان، معنی از طریق واژگان و دستور به مخاطب منتقل میشود. انسجام –که منظور از آن روابط بیناجزاي متن است-نیز از همین الگوي زبانی پیروي میکند؛ یعنی قسمتی از آن از طریق واژگان و قسمتی به وسیله دستور شکل میگیردبر. این اساس انسجام به دو گروه کلّی دستوري و واژگانی تقسیم میشود.ابزارهاي انسجام شامل پنج بخش ارجاع، جایگزینی، حذف، عوامل ربطی و عوامل انسجام واژگانی است. انسجام واژگانی نیز تکرار، ترادف معنایی،تضاد و شمول معنایی را دربرمیگیرد - قوامی و آذرنوا،. - 76-75 :1392رقیه حسن عوامل انسجام واژگانی را به دو دسته تقسیم کرده است:عام و نمونهاي یا موردي.تکرار، هممعنایی، تضاد معنایی و شمول معنایییا جزء و کل، عوامل انسجامی عام را دربرمیگیرد و عواملی همچون برابري، نامگذاري و تشابه در مجموعه انسجام واژگانی موردییا نمونهای میگنجد - پورنامداریان و ایشانی، . - 35 :1391
گفتمانهاي خاص کودکان و نوجوانان از ابعاد متفاوتی قابل بررسی است که یکی از آنها مبحث انسجام است. بر طبق نظریه هلیدي و حسن انسجام به روابط معنایی میان جملات اشاره دارد و این زماناتّفاقی میافتد که تعبیر برخی از واژهها در گفتمان به واژههاي دیگر وابسته باشد. بر اساس تحقیقات انجامشده، کودك پس از فراگرفتن اصول کاربردشناختی حاکم بر چگونگی سازماندهاطّیلاعات در جملات و نیز ایجاد یک گفتمان منسجم، در واقع توانش ارتباطی را به دست آورده است - محرابی ساري،. - 188 :1394 البته انسجام را میتوان در هر نوشتاري که متن به شمار میرود،یافت؛ به تعبیر دیگر هر متناصولاًی باید از عواملی مانند تکرار، تضاد، همآیی و همچنین عوامل انسجام دستوري مانند ادوات پیوندي برخوردار باشد - پروینی و نظري، . - 38 :1393در تقسیمبندیانسجام واژگانظراتی متنوعی ارائه شده است. نمودار - 1 - نمونهاي از این تقسیمبنديها را نشان میدهد - ر.ك. شیري، . - 15:1382
دربارة بررسی انسجام در متون فارسی پژوهشهاي مختلفی انجام شده، مانند پایاننامه کارشناسی ارشد بررسی عوامل انسجام واژگانی در متون فارسی و تأثیر آن بر درك مطلب زبانآموزان غیرفارسیزبان - یمینی، . - 1378همچنین »عوامل انسجام در زبان فارسی - «شیري، - 1382و »پیوستگی و همبستگی متن با انسجام و ارتباط مطالب در زبان فارسی« - تاکی، - 1378نیز از مقالههایی است که به بررسی انسجام در متون فارسی اختصاص دارد. اما دربارة بررسی عوامل انسجام واژگانی در شعر کودك و نوجوان، بخصوص در آثار شاعران گیلانی تاکنون پژوهشی منتشر نشده است.به نظر میرسد کتاب غمهاي قلابیاز شاهین رهنمااز ظرفیت خوبی براي بررسی انسجام واژگانی برخوردار باشد، چراکه نویسنده با انتخاب واژگان مناسب، به بهترین نحو در برقراري ارتباط کلامی با کودکان و ایجاد تصویرسازيذهنی در آنان کوشیدهاست.
